इकडे तिकडे चोहीकडे साध्या सायकल वरून सगळीकडे ch19

दुगाल घाटावर बरेच महाराङ्ग-ीय रहातात. मी 1972 ला (मी व सा्र) दुगाल घाटावर र्ैंनान केल. मला तेथे फार आवडल. एयावेळी मी मानस मदिर हे सगमरवरी देऊळ बघितल - तुलसी रामायण एयावर आहे. पहात रहाव. बनारस हि"दु वििविणालयात शिव मदिर बाधताहेत. सायकल रिक्षा खूप. 7 म्रल दूर सारनाथ आहे. रह्णय व पविख. अथालत बुज गया सरस वाटल. पेज्ज् ह्नसिज. हेच आपल राङ्ग-ीय मानाचे येथील सारनाथचे सिंह आहेत.

ह्नयाग - अलाहाबाद

सिटी भागात एक मराठी भाषिकास भेटलो पण रहायची सोय झाली नाही ह्णहणून 4 म्रल दूर दारागज भागात गेलो. श्री. गजानन पिखे भेटले. एयाना आह्णही कळवल नङ्महत. पण पेपसलमधील आमअया वाताॄवज्ज्न ते वाट पहातच बसले होते.

सगमावर नावेतून गेलो. गगा - यमुना सर्रैंवती या तीन नणाचा सगम=अलाहाबाद ह्णहणजे ह्नयाग. 15 नोङ्महेंबर ते जानेवारी फेब्रुुवारीपयॄत सीझन. एया काळात सगमाची शोभा पहावी. गगेचे पाढरे नीर, यमुनेचे कङ्घण जल व कधीतरी भा्रयवानास सर्रैंवतीचे कि"चित लाल पाणी पहावयास मिळते अस श्री. पिखे ह्णहणाले. या दोहोंचा सगम होतो तेथे जणू रेषच आखलेली भासते. येथेहि वेणीसारख पाणी दिसत. ैंीयाअया वेणीतील (केसाअया वेएया घालताना) तीन पेड असून दोनच दिसतात. इतक अचूक यो्रय नाव देणाङ्खयाच खरच आञ्च्यल वाटत. वेरावळ जवळहि (ह्नभासपड्ढण/पाटण) खिवेणी सगम आहे. मी 1966 व 1983त पाहिलाय. कपिला - हर्णे व सर्रैंवतीचा. पण ह्नयागअया ह्नयागास (सगमास) तोड नाही. वेणीदान आयुङ्घयात एकदाच व फं येथेच करता येते. (तिज्ज्पतीची गोङ्ग वेगळी). सुवासिनींना करता येते - हा विधी बराच विवाहासारखा असतो. इतक्ष्या महखवाअया ठिकाणी घाट कसा नाही याच खर उखार कळल की परकीयानी घाट टिकू दिला नाही व ह,ी बाधला नाही.

माअया बरोबरअया दुसङ्खया दुचार्कीैंवाराने डोक्ष्यावज्ज्न र्ैंनान करताच लगेच आटोपले. मी पुएयाअया एका पार्टीस 1 घागरभर व नतर वाह्यटरबह्यग भज्ज्न पाणी आणून दिल. सगमाचे जागी गगा उथळ असून ओढ फार आहे. कुणाला जमल नाही तर वाराणसीत र्ैंनान कज्ज् नये पण येथे केङ्कयाशिवाय राहख़ नये. सगमाजवळ कि,ा आहे.

श्री. पिखे यानी आमअया जेवणाचे खानावळीचे प्रसे भरले. एयाअया घरी मुलगी आजारी ह्णहणून अडचण होती.

येथूनच 82 रेखाश जात. ह्नयागची र्ैंथानिक वेळ हीच सAया भारताची ह्नमाणवेळ होय. गगेहख़न काहीही पविख नाही. "गगेत घोड धहाल' "गगा गये गगादास..' अशा ह्णहणी आहेत. ह्नएयेक नदीस महाराङ्ग-ात गगाच ह्णहणतात. गगा पाख बदलणारी ह्णहणून ह्नसिज आहे.

खूप पूर्वी उ,ा्रनहख़न जगाची ह्नमाणवेळ मोजत. सगर अशुमान - दिलीप व भगीरथ यानी गगा वळवून आणलीय हे नङ्मया र्ैंथापएय शौंाने सिज केलय. हे सवल जगानें माधय केल. उगमापासून वळवून मनाह्नमाणे नेलीय तेहि हजारो-लाखो वषाॄपूर्वी-रामायणापूर्वी - तेङ्महा बाकीच जग रानोमाळी कसतरी भटकत असे - गुहेत राही. गगा - कावेरी जोडएयाचा खरा ह्नकङ्कप डाह्य. के. एल. राव वग्ररे अनेकानी सादर केलाय. एयामुळे अनेक महापूर टळतील - आपखाी टळेल - रोजगार मिळतील. ह्नगति होणार - महापुरामुळे दरवर्षी खचल पडणारे कोटह्लावधी ज्ज्पये वाचतील व तितका खचलहि नाही. अस झाल तरच आपण भागीरथाचे वशज ह्णहणून ंयायला पाख ठह्व. गगा - ब्रुहृपुख किंवा सवल नणा जोडायअया आहेत.

ह्नयागला लङ्घकरीतळ आहे. मालवीय फुलासारखा दुहेरी (दोन मजली) पूल आहे. माख काशीचा पूल अधिक चागला व ज्ज्द आहे. लीडर ह्नेसजवळ लीडर रोड आहे. येथे आनदभवन हे नेहज्ज् घराएयाच घर आहे. ह्नयागचे पेज्ज् ह्नसिज - गुलाबी पेज्ज् आतूनही गोड असतात. खूप मोठे. ह्नवास करता करता मजल दरमजल करत पोचलो. कानपूर येथे वाटेत काही ह्नदेश उजाड दिसला. ह्नथम जेथे उतरलो तेथे दोन दिवस मु,ाम झाला.

नतर मु,ाम हलवायचा होता. याला भेट एयाला भेट. जो तो दुसरीकडे बोट दाखवी. वेगळे तकल अडचण सागे. आता उखारेत थडीत ह्णहणजे बाज, पलग, मचक वा काह्यट इएयादिवर झोपायला हव व पाघज्ज्ण र्जौंत लागतात. बर्दिैंत झोपायला हव. कुठे ङ्महराडह्लात मेजवर इएयादि झोपून चालणार नङ्महत. आह्णही येथे दिवाळी कज्ज्न पुढे सरकायच ठरवल होत. अखेर आमअयाकडील पखाा (सदभल) उपयोगी पडला. अनेक पखयाप्रकी श्री. जी. आर. भागवत यानी "घरकुल' या बगङ्कयात - र्ैंवत: बाहेरगावी जात असून आमची रहायची सोय केली. पुढचा हाह्यल, डरङ्कयू. सी. नळ इएयादि. बाज, सतरजी, दोन पाघज्ज्णे इएयादीसह ङ्मयर्वैंथा केली. आथिलक मदतहि केली. अशी माणसे आहेत ह्णहणूनच जग चाललय - माख ती आह्णहाला पुङ्घकळवेळा फार उशीरा - शेवटी भेटली (भेटतात). र्ैंवत: परगावी जात असूनहि रहायची सोय करणारे पहिले व शेवटचे गर्हैंथ ह्णहणून एयाच नाव कायम माअया र्ैंमरणात आहे.

आज आय. आय. टी. दुचाकीने पाहिली. 6 म्रल दूर आहे. येथे सायकलींना चाकात गोंडे घातले. यापूर्वी नायडुपेठ अॆ. पी. त घातले होते. काल राखी व आज दिवसभर बाहेर जेवण - उपाहार. आय. आय. टी. तील एक गोङ्ग ह्णहणजे येथील एम. के. केळकर याचे ैवसूर (अलिबाग) याचे सपूणल नाव व माझ सपूणल नाव समान आहे. एकच आहे. रामचऊ ङ्मयकटेश कानिटकर - मला फार पूर्वी पासून वाटायच की माझ सपूणल नाव असलेल माणूस कुणी असेल का? तस आहे हे एकमेव उदाहरण मला माहित असलेल. एयाना मी 1985-86त भेटलोहि.

दीपावली.

नरकचतुदलशी - र्लैमी कुबेर पूजनमश्र्न - दीपावली पहाटे 5 ला उठलो. पण र्ैंनान पराधीन ह्णहणून सुमारे सातला झाल. पुएयास मी दरवर्षी अजूनहि नरक चतुदलशीस 3, 2।। ला उठून.. अल्लयग र्ैंनान करतो. दिवाळीअया इतर दिवशीहि पहाटे 4-5 असा उठतो. बेळगावनतर गार पाएयाने र्ैंनान केल. पण आजपासून पुधहा गरम पाएयाने सुज्ज्.

कानपूरजवळ पणकी येथील माज्ज्ति नवसास पावतो अशी भाविकाची श्रजा आहे. या माज्ज्तीस माख मगळवारी जातात. या सदभालत श्री. गोपाळराव पटवधलन याअयाकडील सवल ङ्मयंी व आह्णही एयाअया मोटारकारने पणकीस जाऊन आलो. सकाळी येथेच फराळ - एयात दही पोहे - ही नागपूर ह्नथा. तर आमअया घरी शिरा असतो. आजचे भोजनाचे आमखण श्री. पटवधलन याअयाकडेच होते. सा्र. पटवधलन या माअया नातलग आहेत अस आढळल. येथे जेवणास जिलेबी होती. खूप ठिकाणी फराळाच दिल. कुठे बाधून घेतल तेहि इतक झाल की लखना्रस जाताना 1 नग (6 चे 7 झाले) वाढला. खेरीज मिठाइलअया पेटह्ला. श्री. दाते यानी आमचा फोटो एयाअया कह्यमेङ्खयाने काढला.

आज दुपारी श्री. घारे याअयाकडे भोजनास आमखण होत. जेवणात खास घरी लावलेङ्कया भाअयाचा वापर.

आज दुपारी श्री. सुभेदार - बिठुर कोठी (ब्रुहृावतल) याअयाकडे जेवणाच आमखण होत. याचे पूवलज श्रीमत नानासाहेब पेशवे (दुसरे) 1857-58अया र्ैंवतख समराचे ह्नमुख अग्रुणी याअयाबरोबर कानपूरला आले. हे पेशङ्मयाचे सुभेदार. एयावेळपासून तो रहातात तो हाच वाडा आहे. 1794 साली बाधला आहे तसाच आहे. प्तलर्ह्यैंटर नवीन आहे. काही भाग दुर्ज्ज्ैंत केला. परतु भि"ती अजून एयाच आहेत. राखी श्री. गायतोंडे याअयाकडे जेवणाच आमखण होत. श्री. सुभेदाराकडे फारच आदरातिखय केल.

भाऊबीज -

आज श्री. कर्वे - र्वौंतुशौंज्ञ याअयाकडे दुपारी जेवणाच आमखण होत. भोजन फारच अह्नतीम होत. सा्र. कर्वे यानी ओवाळल. आह्णही एकेक ज्ज्पया ओवाळणी घातली एयानी आधी र्ैंवीकारली पण मग शौं ह्णहणून 25 प्रसेच र्ैंवीकारले ह्णहणून आमचा नाइललाज झाला. आह्णहाला बाकीचे ंयावेच लागले. एया तर ह्णहणत होएया फं कुकूच (वा सुपारी) घाला. शिवाय आह्णहाला 25 प्रसे ह्नएयेकी दक्षणा ठेवली. "आपणाला खूप खूप धन व यश मिळो, तुमचा ह्नवास सुखाचा होवो हीच इअछा नि मग दहा ह्वपयेजरी भाऊबीज घातलीत तरी घेइलन. तुह्णही पुधहा जज्ज्र जज्ज्र या..' खरच तशी वेळ पुधहा यायलाच हवी. मला एका मिखासह 1967 डिसेंबर श्री दखा जयतिस चिखकूट, ब्रुहृावतल येथील धव र्ैंथान व झाशी असा यायचा योग आला एयावेळी मी कानपूरला आलो होतो आणि काहीअया भेटीगाठी घेतङ्कया. एयात श्री. कर्वे व माझी मानलेली बहीण - (मानलेङ्कया भगिनी) सा्र. कर्वे याचीहि भेट घेता आली. एयाना मी काही भाऊबीजाना पुएयाहख़न 1965 पासून ओवाळणीहि पाठविली.

जशी विशाखापड्ढणअया गणेशोएसवाची कायम आठवण आहे तदश्र्नवत कानपूरअया आमअया दीपावलीची अखड आठवण आहे. र्सैंमरणीय दिवाळी होय.

कानपूर - उखार ह्नदेशातील सवालत मोठ नगर. येथील जे. के. मदिर आह्णही पाहिल. फार आवडल. जशी मानसमदिर - काशी, मुंीधाम - नासिक र्रैंता, बिलाल मदिरे तसच!

कानपूरास महाराङ्ग- समाज बराच आहे. येथे कातडह्लाअया र्वैंतु तयार होतात. लाल इमली ही मिल येथेच आहे. लङ्घकरी शहर आहे. ह्णहणून खलाशी लाइलधस, जनरल गज रोड - अशी येथे नावे आहेत. र्ैंवज्ज्पनगर, शिवाजीनगर, सुखटर गज, नवाबगज, टिळकनगर येथे मराठी भाषिक बरेच आहेत. नगराचा काही भाग र्ैंवअछ व बराय. विमानतळ मोठा आहे. विमाने दुर्ज्ज्ैंत करतात व नवी बाधतातहि. ग्रुीनपाकल - चेंडुफळीचे (क्रिुकेट) चे म्रदान आहे. तेथे गेलो.

आता र्लैमणपूर-लखनऊचे वाटेवर चाललो.

कानपूरहख़न निघताना श्री. भागवत आलेले होते. ते ह्णहणाले, "मी जर घरी असतो तर रहायची, जेवायची सवलच सोय केली असती.' एयानी आमचा पखाा लिहख़न घेतला. श्री. कर्वे याअयाकडे सोय होणार होती. पण तेथे खूप पाहमणे आले होते. पण "घरकुल'मAये उखाम सोय श्री. भागवतानी केली. देवमाणूस!

49 म्रल ह्नवास लखना्रमAये. श्री. सुभेदाराचा पखाा सापडेना. कुणाला नीट सागता येत नङ्महता. चुकीचा सागत. बनवत. अखेर शोधून काढला. पण तेच कानपूरला गेले होते ह्णहणून भेटले नाहीत. श्री. बढे याना भेटलो. एयाअयाकडे एयाची मडळी आजारी ह्णहणून सोय होऊ शकली नाही. माख एयानी व एयाअया भगिनींनी आमच र्ैंवागत केल. मग एयानी ताबे याचा पखाा दिला. ते भेटले. पण तेथे पाहमणे आलेले. मला एयाअयाकडून श्री. ङ्मही. एमश्र्न. भिडे - आ. ए. एसश्र्न. कमिशनर व सेक्रुेटरी फायनाधस, यू.पी. - सा्र. सुचेता कपलानी, मु्रूयमखी उ. ह्न. याचे सचिव - याना दूरAवनी केला. फोनवरच काम झाल. अस 1चितच. एयात रहाएयाची सोय फोनवर? तीहि फार मोठह्ला अधिकाङ्खयाअया घरी, राजधानीत होती. राजधानीह्नमाणे रहायचा योग आला. अखेर दोन वाजङ्कयापासून पाच तास गेले. पण चागली सोय झाली. राखी येथेच जेवण. हे श्री. भिडे आगामी काळात महाराङ्ग- बस्केवर होते.

दुपारी श्री. भिडे व राखी श्री. सुभेदार याअयाकडे जेवण. श्री. सुभेदार आमची सवल सोय करएयास उएसुक होते.

श्री. कुलकएयाॄकडे र्ैंनान, चहा. एयाअयातर्फे टडन बोडिॄगमAये भोजन. श्री. ओक यानी इमामपाडे, रेसिडेधसी, मनकामेरि इ. दाखवल. काल शहीद र्ैंमारकास भेट दिली. उखारेतील आतापयलधतच जरा बर शहर. श्री. ताबे याअयाकडे टेपरेकाह्यडलरवर आमच भाषण Aवनिमुिऊत केल. मला 1959साली हा अनुभव होता. पण माअयाबरोबर आलेङ्कया सायकर्लिैंटला हा अनुभव नवा होता. एकदा या मु,ामात अडर सेक्रुेटरी, श्री. व्रशपायन याअयाकडे राखी भोजन झाल.

येथे जोशी कपनी पूल बाधत होती. गोमती नदीवरचा हा पूल लक्षवेधी ठरेल असा होता. तेथील इजिनीयर श्री. कानेटकराबरोबर फोटो काढला. लखना्रचे मूळ नाव र्लैमणपूर आहे. हे शहर खूप र्ैंवअछ व सुदर आहे. हिरवळी बङ्खयाच आहेत. येथील गायन, नतिलका असा भुलभुल्रया ह्नसिज आहे.

आता ह्नवास करत करत दि,ीजवळ आलो, अब देहली दूर नही! भारताची राजधानी सायकलवर गाठत आलो, मन भह्वन आल. श्रमाच चीज झाल.

बङ्खयाच पएएयाअया जागेवर गेलो. दूरAवनीवर पण काम होइलना. अखेर श्री. जोशी याअयाकडे सोय झाली एकदाची. सवालत अवघड ह्नू रहाएयाची सोय होणे. मी धोरण ठेवल होत, र्ैंवत:कडचे प्रसे न देता सोय करणे. सुरक्षितहि सोय हवी. तेथे विश्राति घेतली की श्रम विसरतात. रहायला जर प्रसे भरत बसलो तर खचालला अतच नाही. एवढह्ला साहसानिमिखा कुणीतरी सोय करणारच. सायकाळी श्री. बेडेकर याना भेटलो. एयानी तेथील एनश्र्न.एमश्र्न.ङ्मही. शाळेत आमअया भाषणाचा कायलक्रुम ठरवला.

महाराङ्ग- इधफर्मेशन सेंटरमAये श्री. भा. क. केळकर याना भेटलो. एयानी उपराङ्ग-पति"ना भेटएयासाठी बद पाकीटात पख दिल. हे पख सेक्रुेटरी ङ्मही. फडके याना णायचे होते. ए.आय.आर., अनेक वतलमानपखे, पी.टी.आय. अनेकाना भेटलो पण कुठे दाद लागेना, ह्नसिजी मिळेना. बहधमहाराङ्ग- भवनात गेलो तेथे आमची रहायची सोय झाली असती अस वाटल. तसेच महाराङ्ग- मिखमडळ, जुनी दि,ी, नया बझार येथेहि जाऊन आलो. एक पखकार श्री. गोवि"द व्रण भेटले. एयाना वाताल व फोटो दिला. नूतन मराठी विणालयाअया शाळेत दुपारी 12 पासून इ. 10, 11वीअया विणार्थी विणाखयाॄपुढे भाषण झाल. नतर ह्नूोखारे झाली. विणाथिलनींनी ह्नू विचारले नाहीत. तसेच आमअया र्ैंवाक्षङ्खया फं विणाथिलनींनीच घेतङ्कया.

श्री. पु. ना. ओक यू.एसश्र्न.आय.एसश्र्नमAये भेटले. आथिलक मदत चागली मिळाली. खूप वेळ सभाषण झाले. एयानी भारताअया इतिहासाबाबत मा्रलिक सशोधन केलय. हे नेताजी सुभाषचऊ बोस याअयाबरोबर होते. एयाचे विचार आमअयापुढे माडले.

मी 45 लोदी र्इैंटेट हा पखाा एकास विचारला असता, मला तोच ङ्मही. फडके याचा पुख असङ्कयाच आढळल. लगेच एयाने आह्णहाला घरी नेल. चहा झाला. उपराङ्ग-ाAयक्षाअया कोठीवर सोडल. तेथे फडकेसो भेटले. एयानी रविवारी दुपारी 4ची डाह्य. झकीर हमसेन याना भेटएयासाठी अपाह्यइॄटमेंट दिली. ह्णहणून महाराङ्ग- माहिती केंऊ (जणु महाराङ्ग-ाची वकीलातच) व फडके साहेब याना अगणित धधयवाद! श्री. ङ्मही. फडके याचे आह्णही फार ऋणी आहोत. एयानी अनेक गोङ्गी शिकवङ्कया. तसेच बङ्खयाच शुभ घटना घडवङ्कया.

दि,ीतील पहिले ह्नमाणपख

श्री. ङ्मिह. जी. कानेटकर, आय.पी., आय.जी.पी., सी.आर.पी. याना भेटलो. बङ्खयाच वेळ, एक ते दोन तास गप्तपा झाङ्कया. येथे फराळ, चहा, मिठाइल झाली. एयानी र्ैंवत:अया र्हैंताक्षरात लगेच ह्नमाणपख दिले. चार सि"ह असलेङ्कया कागदावर! हेच इऊर्ह्नैंथ तथा देहली - दि,ीत आह्णहाला मिळालेले पहिले ह्नमाणपख होय. मग परत श्री. डरलू. ङ्मिह. ओक, मा. गुलझारीलाल नदाचे सचिव याना भेटायला गेलो. पण ते घरी नङ्महते. एयाचे कुटुब भेटले. श्री. कानेटकर याचेकडे जाताना एक माणूसच मा. श्री. ङ्मिह. फडकेसाहेबानी दिला. तेथे आथिलक मदतही मिळाली.

श्री. एच. आर. कर्वे घरी नसूनहि एयाअया साश्र्ल.नी भरघोस मदत केली व इटर्रेैंट घेतला. असा अनुभव ह्नथमच आला.

नू.म.वि. (देहली)त 5।।। ते 9।। श्री. केशवराव दाते व ह्ना. वसतराव कानेटकर याचा सएकार. नटसम्रुाट केशवराव दाते याअया शेजारी बसून सभाषण केल. काह्यफी घेतली. एयानी खूप का्रतुक केल. तसच ह्ना. कानिटकरानीहि केल. मग श्री. पु. ना. ओक याचे इतिहास पुनर्लेखनाबजल भाषण. राखीचे पूना र्गेैंट हाऊस येथील भोजनाचे आमखण होते.

श्री. मतगे याचा पखाा शोधायला 2 तास लागले. दि,ीची रचना कमळासारखी आहे. ह्णहणून की काय, एकदा माणूस चुकला की चुकतच जातो. र्रैंएयाची नावे सारखी बदलतात.