इकडे तिकडे चोहीकडे साध्या सायकल वरून सगळीकडे ch10

खिवेंऊममAये महापालिकेतर्फे रहाएयाची सोय झाली. खिवेंऊम सचिवालय टुमदार आहे, चार मखी भेटणार होते पण एयात खूप वेळ गेला. खिवेंऊम हे रोमह्नमाणे टेकडह्लावर वसलेले आहे. येथे राजा रविवमाॄनी काढलेली सुदर चिख आहेत. येथील पणनार्मैंवामी मदिरात अठराफूट लाबीची शेषशायी विङ्घणूची पाषाणाची मूर्ती अह्नतिम असून ती तीन भागातून समइलअया उजेडात दाखवतात.

आता पुधहा केरळ दिसणार नाही. केरळअया निसगल साश्र्लदयालनतर आध्रुात राजमहेंऊीचेपुढे 10 म्रल लोभस निसगल साश्र्लदयल पहावयास मिळाले. केरळचे कथकलीनएय ह्नसिजच आहे. येथील मु्रूय व सुह्नसिज सण "ओनम' तो यदा आह्यर्गैंटमAये येणार होता. वाटल तेङ्महा मी येथे पाहिजे होतो. येथे नारळाबरोबरच केळी, पोफळी, फणस, आबे, काजू, रबर इ. चे. वक्ष आहेत. केरळात सारखी गावे लागतात. अनेकाना वाटे की आमचेशी बोलावे पण भाषेची अडचण. पण काही जोरदार ह्नयएन कज्ज्न विचारतात. काही र्ैंवत:हख़न मागल दाखवतात. केरळात एका गावाजवळ आमचे बरोबर 2/3 विणाखयालनी सायकल चालविली. "कानडी येत नाही याचे कानडीतच "कह्यनडा बेरला' अस आह्णही शिकलो व एयाचा कधी कधी उपयोग केला. तसेच मङ्कङ्कयाळमAये "मङ्कयाळमश्र्न समसारिकमश्र्न' - मङ्कङ्कयाळम येत नाही असे सागायचे. भारतात सवालत र्जौंत "हार्ह्यिैंपटह्यलिटी' केरळमAये दाखविली गेली. सवालत र्जौंत अगएय, आदरातिखय, आपुलकी येथेच! केरळमAयेच सवालत र्जौंत ह्नकारचे पदाथल खा,े. सवल पदाथल आवडले. उकडा भात, र्रैंसम सोडून. येथे केळीअया झाडापासून दोरखड वळतात. उपहारगहातही केळीची पाने केरळ व तामीळनाडूमAये वापरतात. बङ्खयाच ठिकाणी अयाने एयाने आपापली उचलून टाकावी लागतात. माख केरळात आह्णहाला ती कुठे उचलून टाकावी लागली नाहीत. माख केरळ सोडताच आह्णहाला पाने उचलून टाकून णावी लागली.

केरळमAये ह्नवास करताना कधीच कटाळा येत नाही. किनाङ्खया ह्नमाणेच पवलतराजीच साश्र्लदयल वेड लावणार, लोभवणार आहे. काखयामुळे व क्ष्युलेक्ष्स डासामुळे हखाी रोग फार आढळतो.

खिवेंऊम जवळ थुबा अमिबाण सोडएयाचा तळ आहे. खिवेंऊम जवळ 10 म्रलावर जगह्नसिज कोवालम बीच आहे. येथे मी घरातील माणसासह खूपदा आलो होतो. तसेच षएमुखमश्र्न बीच मला आवडला.

केरळ मधील बहमतेक ङ्मयंी तुह्णहाला विचारतील "किु वि र्ूिी षळवि घशीरश्रर, किु वि र्ूिी श्रळज्ञश घशीरश्रर.'"केरला' असा उार करतात. खिवेंऊमला, जगह्नसिज चिखकार राजा रविवमाल होऊन गेला. केरळ बाबत अस मत आहे की येथील साश्र्लदयल अपूवल आहे की ते नीट कह्यमेरास टिपता आलेल नाही. कािैमर फार सुदर आहे अस मानल तर केरळला तथा मूनारला "दक्षिण कािैमर' अस ह्णहणता येइलल.

खरोखर केरळचा निरोप घेताना खूप वाइलट वाटले. खिवेंऊमहख़न सकाळी निघालो, कधयाकुमारीअया दिशेने, तामिळनाडू राअयात! सायकल चालवत होतो पण मन मागे मागे भटकत होते. सि"हावलोकन सुज्ज् होते.

यापूर्वी गुडलूर, उदकमडलमश्र्न व कोइलमतूर असे तीन मु,ाम या राअयात झालेले आहेत. मग केरला व आता पुधहा तामिळनाडू.

खिवेंऊमकडून नागरकोइललकडे निघालो. वाटेत केरळअया ह्नदेशात एक जावा र्ैंकूटर भेटली. एयानी मुजाम थाबविली व गप्तपा मारङ्कया. एयाने आमची वाताल वाचली होती. एयाला आमची नावे इएयादि दिली. तसेच केरळसीमेजवळ एका मोटारकारमधील माणसाने आह्णहाला बोलावले. एयाची मोटार थाबलेलीच होती. आह्णही आ्रलभाषेत गप्तपा मारङ्कया. एयातील मु्रूय माणूस ह्णहणाला की, "तुह्णही येथूनच एखादी तज्ज्णी पएनी ह्णहणून घेऊन जा.'

केरळ राअयाअया भागातच एक बस सारखी माअयाजवळ येत होती. ह्णहणून मी अखेर बस चालविणाङ्खयाकडे पाहिल तर एयाने हसून मला नर्मैंकार केला. एयाला फार आनद झाला व मलाही. माअया गाडीला फं मागे पाटी होती ती पाहख़न एयाने असे केले असणार. बस ड-ायङ्महरचा हा भारतात एकदाच अनुभव आला.

नागरकाह्यइललजवळ एक मोटारकार पुढे गेली. तिला मी नर्मैंकारकरता हात केला. ती मोटारकार लगेच थाबलीच व लगेच एयानी ओंजळीत येतील तेवढी चाह्यकलेटसश्र्न आह्णहाला ह्नएयेकी दिली, ते इग्रुजीत ह्णहणाले, "कर्रींश ीिाश लहलिश्रिरींशी?'मग इग्रुजीत सभाषण. एयातील िैंने देखील सुर्हौंय वदनाने मला उखोजन दिले. ही माणसे केरळची होती.

कोङ्कहापूर बेळगावजवळ जोगफाह्यङ्कस, केरळ, आध्रु, ओरिसा, बगाल ह्नचड पाऊस लागला. पावसापासून सरक्षण करएयासाठी बेळगावला घेतलेले सन हह्यट कङ्महर "शिरैंाण' फं होते. बाकी भिजत जात असू. अशा शिरैंाणासारख चागल परत मला पुएयास मिळाले नाही. "सर सलामत तो पगडी पचास!' कधी पाऊस आला ह्णहणून थाबत नसू. झाडाखाली तरी कधी थाबू नये कारण झाडावर हमखास वीज पडू शकते. माख आमचा एवढा कटाक्ष असे की, मु,ामावर राहायची सोय होताच कपडे भिजले असले तर ताबडतोब वाळलेले कपडे घालायचे. केरळात ह्नचड पावसाने आह्णही भिजत असू पण हवामानामुळे लगेच कपडे वाळत असत. पावसाबजल आह्णही लोकाना असे उखार दिले की, "एयाचा पडएयाचा धमल आहे तर आमचा ह्नवास करएयाचा धमल आहे. तो पडणे सोडत नाही तस आह्णही ह्नवास करण सोडत नाही.' केरळात पावसाने गावेअया गावे वाहख़न जातात पण आमचा योग चागला होता. लवकरच नागरकाह्यइललला पोहोचलो. जिङ्किाचे नाव कधयाकुमारी. पण ठिकाण नागरकाह्यइलल. ह्णहणून के. के. ह्णहणतात. कधयाकुमारी हे फार लहान खेडे असून नागरकाह्यइलल मोठे गाव ह्णहणजे टाऊन आहे.

नागरकाह्यइललअया एका महाविणालयात उतरलो. येथे शुक्रुवारी बाजार बद. भारतात मोठह्ला शहरात अथवा जिङ्किाचे ठिकाणी अथवा बाजारपेठाअया गावी रविवार बाजार बद. अखेर आज कधयाकुमारी जिङ्किात आलो. मऊास राअयात 21 दिवस राहिलो. ह्णहणजे आजपासून 18 दिवस मऊास राअयात गेले! नागरकाह्यइललचा पखाा मिळाला पण एयाचा उपयोग झाला नाही. ह्णहणून तरीही येथे थाबलोच नाही तर आज कधयाकुमारीही गाठली असती. येथून कधयाकुमारी 12च म्रल आहे. कलेक्ष्शनसाठी गेलो असता एके जागी आह्णही आमची ह्नमाणपखाची फाइलल व देणगी वही दाखविली पण देणगी देणाङ्खया ङ्मयंीचे व आमचे काही सभाषण न होता एयानी देणगी दिली. अशी पहिली व शेवटचीच वेळ होय. खिवेंऊम - नागरकाह्यइलल र्रैंता उखाम असङ्कयाचे सवाॄनी सागितले होते पण आह्णहाला तो तसा वाटला नाही. एयातून पावसाने तर फारच खराब झाला होता. र्रैंता चढउताराचा आहे. सारखे चढ व उतार. नागरकाह्यइललहख़न कधयाकुमारीकडे निघालो. हा आमअया ह्नवासातील सवालत लहान अतराचा टप्तपा.

आज सकाळी 7।। वाजता निघालो. र्जौंतीत र्जौंत हळू आलो. बहमधा बळेच हळू दुचाकी चालविएयाची ही पहिलीच वेळ. तरीही 9।। वाजता खरा राङ्ग-ीय महामागल न. 47 सपतो - जेथे पुएयाहख़न आमचा निघालेला र्रैंता सपला. जेथे गगासागर, सि"धूसागर व हि"दुमहासागर िाचा सगम झालेला आहे. हि"र्दुैंथानातील सवल नणा अया जलात विलीन झाङ्कया आहेत, जे हि"र्दुैंथानचे दक्षिणटोक आहे, जे हि"दचे पाय आहेत, जेथे भारताची दक्षिणसीमा सपते अथवा सुज्ज् होते तेथे येऊन पोहोचलो. ती वाळू ह्नेमाने, भंीभावाने, आदराने, अभिमानाने भाळी लावली. सायकलही वाळूत नेली. तिला जरा लावली. एक टप्तपा पुरा झाला. ह्णहणून ऊर आनदाने भह्वन आला. आनद गगनात मावेनासा झाला. पुएयाहख़न बेंगलोर उदश्र्नकमडल व कधयाकुमारी असे आमचे मोठे टप्तपे होते. ते पूणल झाले. फार वषाॄचे र्ैंवप्तन साकार झाले. पण येथे आह्णही तिधही सागराना कडकडून भेटलो. ते सवल सागर एयात मिळणाङ्खया पविख नणाचे पाणी आह्णहाला भेटायला उएसुक होते. एयावेळी भरतीचीच वेळ होती. तेथे लगेच सागर उपसागर व महासागर याचे एकख र्ैंनान केले. मला समुर्ऊैंनान फार आवडते. समुर्ऊैंनानानतर मी गोडह्ला पाएयाने परत र्ैंनान करत नाही. मला सागर्रैंनानाचा कधी खास झाला नाही. या तिधही सागराअया ह्नीतिसगमात - मिलनात र्ैंनान कज्ज्न मी पावन झालो. या तिधही सागराचे र्ैंनान करायला मिळाले हे आमचे किती भा्रय!

येथे र्िैंवमींगपूलही आहे. देवीकुमारीचे - कधयाकुमारीचे मदिर आहे. ते फार फार पूर्वी सAया विवेकानद र्ैंमारकाअया जागी होते. तेथे श्रीपादपार्र या नावानी ओळखतात. तेथे श्री देवीचा पाद (पाऊल) पाषाणावर उमटलेले दिसते. येथील वाळू तीन बाजूला तीन रगाची आहे. पिवळा, ताबडा व काळा असे ते तीन रग आहेत. देवी कुमारीने हळद, कुकू व बु,ा उधळावा असे रग उधळले अशी कथा आहे. येथे विवेकानद वाचनालय आहे. येथून 2 फलाॄगावर विवेकानद खडक आहेत. अयावर विवेकानद अमेरिकेतील (शिकागो) सवलधमल परिषदेला जाएयापूर्वी तीन दिवस व तीन राख बसले होते. 1892/93अया दरह्णयान. कधयाकुमारीअया खडकावर बसङ्कयावर, काही वेळा सागरलाटातून काही वेळ गोड पाणी येते असा आह्णहाला अनुभव आला. कधयाकुमारी येथील सूर्योदय, सूयार्लैंत व चऊोदय जगह्नसिज आहेत. जगात अशी अनेक टोके आहेत. पण तेथे कधयाकुमारीसारखी िाची शोभा पाहायला मिळत नाही. माख ते ठराविक तिथीलाच रमणीय असतात. तसेच पुङ्घकळदा ढग व पाऊस एयाअया आड येतात. येथे शखशि"पले खूप सापडतात व विकत मिळतात. एयाचे दागिनेही मिळतात. 1970ला विवेकानद र्ैंमारक झाले.

आह्णहाला येथे कुणाचे पख मिळाले नाही. एयामुळे जी. पी. ओ त रिडायरेक्ष्टचा पखाा मऊास ॠ.झ.ज.चा दिला. येथे पचायत आह्यफीस आहे. पण सदर ह्नेसिडेंट येथून 2 म्रल दूर रहातात. येथे एका माणसाने र्ैंवत:हख़न काही माणसाची कलेक्ष्शनसाठी नावे सुचवली. एयामुळे कलेक्ष्शन सुकर झाले. िा लहान खेडह्लात कलेक्ष्शन ज्ज्. 3.75 झाले.

येथे आह्णही श्री कधयाकुमारी गुज्ज्कुल आश्रमात राहिलो. या र्सैंथेस राङ्ग-ाAयक्ष डाह्य. एसश्र्न. राधाकङ्घणनश्र्न, महामखी पडीत जवाहरलाल नेहज्ज्,

श्री विजणुराम मेढी, मऊासचे एुगङ्महनलर श्री.ङ्मही.ङ्मही.गिरी, केरळचे राअयपाल 1967 पासून उपराङ्ग-ाAयक्ष, श्री दोराबजी टाटा, सेठ डालमिया चह्यरिटेबल टर्-ैंट सेठ मफतलाल टर्-ैंट, टी.ङ्मही. एसश्र्न.चह्यरिटीज इ. देण्रया दिङ्कया आहेत. िा आश्रमाअया अAयक्षा दक्षिणेतील एक महान सामाजिक कायलकएयाल आहेत. एयाचे चिरजीव अमेरिकेत राहत असत. एयाचा राङ्ग-ाAयक्ष कह्यनेडी याचे समवेत किर्र्लोैंकरमAये मी फोटो पाहिला व सहज तो लेख वाचला. या सहलीत

मा. निकुब याचे घरी बेळगाव येथे वाचला. तेङ्महा ही माहिती मी लिहख़न घेतली व श्र्नहटल होइलल कदाचित उपयोग अनू खरोखरच एयाचा फार उपयोग झाला.

आश्रमात राखी जेवलो. तेथे उप्तपीट होते. ते जरा तिखट होते ह्णहणून मी व ह्नभाकर एकमेकाला हळूच जरा तिखट आहे नाही ह्णहणालो आणि तेथे मराठी कोणाला कळत नङ्महते. पण लगेच मूठमूठ साखर आणून खुणेने पाहिजे का विचारले नी घातली गेली. ही गोङ्ग आमअया चेहङ्खयावरील हावभावावज्ज्न ओळखले ह्णहणता येइललही पण दिङ्मयाअया साAया ह्नकाशात इतके दिसणेही अवघडच. एयानी मु्रूयत: ओळखले असेल की पुणे व महाराङ्ग-ात पदाथल कमी तिखट असतात व हे दोघे हा पदाथल तिखट आहे ह्णहणत आहेत ह्णहणून र्ैंवत:हख़न साखर वाढएयात आली असावी. दक्षिणेत इतकी समजूतदार, हमशार माणसे आहेत व भेटली ह्णहणून भाषेची अडचण झाली नाही.

दिवसा दोघे मिळून सुमारे 17 कार्डे लिहिली नि वेळ कसा गेला कळलच नाही. सायकाळी येथील वाळूत, वाळूअया डोंगरावर कपडह्लाची पवाल न करता, तमा न बाळगता, पाय पसज्ज्न मनसों वारा खा,ा, निसगालशी एकज्ज्प झालो. हवा खावी, वारा खावा, तो कधयाकुमारीचाच! मला कधयाकुमारीचा वारा फार फार आवडला. मला समुऊावरचा शीतल वारा आवडतो, सागराचे साग्रुसगीत आवाज माअया कानाना आकव करतात. वाळूअया ढिगावर बसलो असता वाङ्खयाने वाळू विजारीअया खिशात गेली. पण ह्णहणून आह्णही बसएयाचे सोडले नाही. आमचा सायकलह्नवास असङ्कयान काही घाइलगर्दी नङ्महती व नसायची. येथे वाळूवर बसून हवा खात बसलो असता काही क्र. राम गणेश गडकरी याअया विरामचिधहे कवितेतील "केला अधलविराम तेथ, गमले येथून हलू नये' याची ह्नचिती आली.

कधयाकुमारी हे हि"दचे टोक आहे पण एयाची ह्नएयक्ष ज्ज्दी 1/2 फलाॄग आहे. तसे हि"दुमहासागर यावर सारखा लाटाचा मारा कज्ज्न हळूहळू उखारेत सरकून भारतावर आक्रुमण करत आहे. पण हे आक्रुमण कोणएयाही मानवी आक्रुमणापेक्षा वेगळ आहे. तो भारताअया चरणावर सारख पाणी आणून ते धुवत आहे. भारतमातेला वदन करत आहे "दक्षिणमें चरणोंकी धोता सागरका सम्रुाट ह्र' येथे तिधहीबाजूला समुऊ आहे हे येथे नीट कळू शकते. तिधही एकमेकात मिसळले असले तरीही तिघाअया पाएयाचा रग कि"चित निरनिराळा आहे. मानवाचे मन सागराह्नमाणे अथाग न होता सागराह्नमाणेच विशाल ङ्महायला पाहिजे. ते ह्नवासाने होएयास मदत होते. माणूस हलक्ष्या कानाचा रहात नाही. नागरकाह्यइलहख़न 11-11।। म्रलपयॄत समुऊ कुठेच ृङ्गीस पडत नाहीत हे व्रशिङ्घटह्ल होय. आह्णही िा टोकावह्वन कङ्कपनेने आमअयासमोर भारत वषल उभा केला. लका कधयाकुमारीअयाजवळ नसून ती रामेरिअयाजवळ आहे. जुल्र 1964 ला येथे होतो.

देवी कुमारीची मूर्ती फारच अह्नतिम आहे. ती उभी असून तिअया बेंबीत हिरा असून नाकातील दागिनाही अगदी उठून दिसतो. तिअयासमोर आरसा बसविला आहे. एया आरशातही देवीचे ह्नतिबि"ब फारच छान दिसते. समयाअया उजेडात देवीचे ते ज्ज्प फारच मनोहर दिसते. येथे मला सन 2000 पयॄत पाच वेळा यायला मिळाल.

तेथे सायकाळी हवा खात बसलो असता भूइलमूगाअया शेंगा विकणाङ्खया मुलामुलींकडून मी दाणे विकत घेऊन खा,े. ते फारच र्ैंवादिङ्ग व ज्ज्चकर लागले. ती मुले शुज हि"दीत आमचेशी बोलली हे आञ्च्यलच.

दुसङ्खया दिवशी सकाळी सूर्योदय पाहिला. "यही ह्र वो साज आ्रर सवेरा'

आह्णही मऊ देशात वावरलो. तेङ्महा तेथे उधहाळा होता. मऊास राअयात बराच पाऊस इलशाधय मोसमी वाङ्खयामुळे पडतो.

तिज्ज्नेलवेली नगरपालिकेचे चेअरमन यानी आह्णही तेथे येएयापूर्वीच ह्नमाणपख तयार कज्ज्न ठेवले होते. असे या सहलीत ह्नथमच घडले.

श्री. एम.अरदुल मजीद कायालAयक्ष यानी आमची राहएयाची सोय एयाअयाच हमसेन बीडीज इमारतींत केली. एक र्ैंवतख खोली मिळाली होती. नगरपालिकेअयाच एखाणा अधिकाङ्खयाने एयाअया र्ैंवत:अयाच जागेत व्रयिंक राहएयाची सोय करएयाची ही पहिलीच व अखेरची वेळ. मऊासमAये र्ैंटेट कलेक्ष्शनचे फार हाल झाले पण काही वेगळेच व चागले अनुभवही आले.