इकडे तिकडे चोहीकडे साध्या सायकल वरून सगळीकडे ch17

बेलूर मठ हा हमगळी नदीअया पञ्च्मि किनाङ्खयावर आहे. दक्षिणेरिपासून नावेतून अगर बसने येऊ शकतो. रामकङ्घण मिशनचे भारतातील सवालत मु्रूय ठाणे होय. हा मठ सुमारे 1899मAये र्ैंथापला गेला. बगालमधील हे सवालत मोठे मदिर आहे. या मठास बङ्खयाच अमेरिकन लोकानी देण्रया दिङ्कया आहेत.

कलकखयाचे डायमड हाबलर हे सुमारे कलकखयापासून 32 म्रल दूर आहे. गगा नदी सागराला जेथे मिळते तेथे मकर सक्रुातीअया दिवशी मोठी याखा गगा सागर येथे भरते.

बोटह्यनिकल गाडलन हे कलकखयातील सहलीसाठी सवालत सुदर ठिकाण आहे. हे हाबडा र्ैंथानकापासून 3 किलोमीटर अतरावर आहे. हावडह्लापासून बसने येता येते. तसेच चदपाल घाटापासून लास्चने येथे येता येते. हे उणान सन 1786 पासून सरक्षित आहे. येथे अएयुएकव बोटह्यनिकल लायब्रुरी आहे. याच उणानात भारत खडातील सवालत मोठा वक्ष आहे. हा वट वक्ष भारतातील एक अति ह्नाचीन वक्ष आहे. याचा र्विैंतार सुमारे एक हजार चा्ररस फूट आहे. माख वक्षाचा मAयभाग मूळभाग - खोड इएयादि सुमारे 1925 मAये काढून टाकएयात आला. सदर भाग कुजङ्कयामुळे काढून टाकावा लागला. तर कुणी ह्णहणतात, जळाला. इतर भाग वाचवएयासाठी काढएयात आला. आता फं सवलख नुसएया पाररयाचा वक्ष आहे. एयामुळे हा एक लता मडप वाटतो. हा एकच वक्ष आहे अस वाटत नाही इतका तो ह्नचड आहे. याची अतिशय निगा राखएयात आली आहे. हा वक्ष या उणानाचा मानदड असून येथे जर आपण भेट दिली नाही तर कलकखाा दशलन अपुरे ठरेल. येथे अनेक चिखीकरणे होतात. मला हे बोटह्यनिकल गाडलन अतिशय आवडले. हे इतके अनुपम, सुदर, ह्नेक्षणीय, अवणलनीय, अपूवल, अति उएकङ्ग, विलोभनीय, आकषलक, आकव करणारे आहे की याचे वणलन कदाचित महाकवि कालीदासच कह्व शकेल. येथे पाहख़ तिकडे हिरवेगार दिसते. खरोखर येथे निसगालचे अनेक हिरवे गालीचे पसरले होते. हे उणान इतके र्विैंतीणल आहे की सथपणे मन मानेल तसे जर पाहिले तर एक दिवस देखील अपुरा पडेल. खरोखर येथे एक दिवस तरी विश्राम ंयावा.

येथील ह्णयुझियम अति ह्नचड आहे. येथेही देव माशाचा सापळा आहे. कलकखाा र्विैंताराने व लोकस्रूयेने भारतात अग्रुेसर असले तरी येथील देवमाशाचा सापळा माख बराच लहान आहे. देवमाशाचा सवालत मोठा सापळा तजावर येथे 92 फूट लाबीचा आह्णही पाहिला आहे. बडोणाचाहि यापेक्षाहि खूप लहान आहे.

ङ्मिहक्ष्टोरिया मेमोरियल हाह्यल पहाएयासाठी 25 प्रसे आमअयावेळेस ह्नवेश फी होती. ही इमारत सुदर आहे. या इमारतीसमोर बरेच मोठे म्रदान आहे. एयावर रह्णय हिरवळ आहे. या इमारतीवर ङ्मिहक्ष्टोरिया राणीचा पुतळा आहे. पण दुसङ्खया जागतिक महायुजात यावर बास्ब पडू नये (कळू नये) ह्णहणून एयाला डाबर लावएयात आले ते अजून काढलेले आह्णहाला दिसले नाही. कारण इग्रुजाना काढएयास वेळ झाला नाही. एयाना लवकरच भारतातून भारतीयानी हाकलून दिले.

येथील ह्नाणी - सग्रुहालय विशाल आहे. अथालत येथे अनेक जातीचे अनेक पशू, पक्षी इ. आहेतच. पण विशेष ह्णहणजे भारतात फं येथेच पाढरे वाघ आहेत. जगातील फारच थोडह्ला ह्नाणी सग्रुहालयातून हे दिसतात. हे मु्रूयत: मAय ह्नदेशातील रेवा जवळील जगलात आढळतात. ह्नाणी सग्रुहालय पहाएयास फी पडतेच. पण या खेरीज हे पाढरे वाघ पहाएयासाठी वेगळी फी पडते. पण याची ह्नवेश पखिका कोठे मिळते याचा कुणाला पखाा लागेना याचे एक कारण ह्णहणजे आमअया गाडीतील लोकाशिवाय इतर गर्दी फारशी नङ्महती व एयातून ह्नाणी सग्रुहालयात आह्णही असताना बराच पाऊस पडला. पाढरे वाघ पहाएयासाठी काढावयाअया तिकीटाचे आह्यफिस आह्णही शोधले. विशेष ह्णहणजे तिकीटे विकत देएयाचे काम करणारा ह्नाणी (मनुङ्घय) बसङ्कया बसङ्कया झोप घेत होता. अखेर आमअयाप्रकी एकाने एयाला जागे केले तेङ्महा तो भानावर आला. अथालत पुढे आह्णही तिकीटे विकत घेऊन पाढरे वाघ पहाएयास गेलो. ह्नएयेकी 4 आणे पडले. येथे एक पाढरा वाघ व एक पाढरी वाघीण आहे. हे अथालत खरोखरच पाढरे दिसतात. हे बरेच मोठे असून खूप उच आहेत. पाढङ्खया रगामुळे की काय नेहमीअया इतर वाघाह्नमाणे क्रुूर दिसत नाहीत. हे पाहएयास मा्रज वाटते. माख माझी कङ्कपना होती की अगदी मकराणाअया पाढङ्खया शुभ्रु सगमरवराह्नमाणे दिसतील तितके पाढरेशुभ्रु नङ्महते. कुणी ह्णहणतात कलकखयात ठेवङ्कयावर येथील वातावरणामुळे एयाचा रग - पाढरा शुभ्रुपणा कमी झाला आहे. ते एखाणा अजैं माजराह्नमाणे वाटतात. आज मी अनेक ठिकाणी फोटो काढले. ह्नाणीसग्रुहालयात आमअया गाडींतील इतरानी काही फोटो काढले. एयाप्रकी माझा एक फोटो काही तज्ज्ण व अनेक तज्ज्णींसह काढला गेला. येथे आणखी विशेष उ,ेखनीय ह्णहणजे आह्णही राह्ययल बेंगाह्यल टायगसल पाहिले. बगालचे वाघ जगह्नसिज आहेत. माख एयाप्रकी बरेच वाघ जुधया पूवल बगालात आहेत. आपङ्कयाकडे आता फार थोडे राहिले आहेत. खेरीज अनिबॄध शिकारीमुळे याची स्रूया फारच रोडावली आहे. येथील अनेकजण आपणास "राह्ययल बेंगाह्यल टायगसल' आपण पाहिलेत का? अशाच शरदात विचारतात. असे हे बगालचे वाघ या ह्नाणिसग्रुहालयात भरपूर आहेत जसे जुनागडअया ह्नाणी सग्रुहालयात गिरचे सि"ह आहेत. मी वाघ पहाएयापूर्वी माअया कङ्कपनेतील चिखाह्नमाणे यापूर्वी एकहि वाघ कधी पाहिला नाही. पण येथे माख माअया कङ्कपनेह्नमाणे हमबेहमब वाघ होते. पिव—या रगाचे, पटश्र्नटह्लाचे, भरपूर मोठे, उच, दणकट मनगटाचे, जबरर्दैंत नखाचे व अयाना पहाताच साक्षात मएयु आपङ्कयापुढे उभा आहे असे वाटङ्कयाखेरीज राहाणार नाही असे हे वाघ आहेत. माख या ह्नाणी सग्रुहालयातील ह्नाणी फारच जवळून पहाता येतात. जरा साभाळून राहावे लागते.

कलकखयात, आगगाडी व बस याअया डोक्ष्यावह्वन (टप) ह्नवास करतात. पूर्वी तर अस ह्णहणतात की, माणसाचा मोठा समुह यखाअया वेगाने येत असेल तर ती बस समजावी. कारण बसला सवल बाजूने माणसे एयाकाळी लोंबकळलेली असत. कलकखयात बस खाजगी व सरकारी अशा दोधही ह्नकारअया आहेत. येथे आणखी बस का वाढवत नाहीत अस जर विचारल तर एयाचे उखार असे आहे, आणखी वाहने वाढवङ्कयास एयाना चालएयासाठी र्रैंतेच उरणार नाहीत. इएयादि माहिती येथील लोकाकडून कळली. कलकखयावज्ज्न विकेंऊीकरण किती महखवाचे आहे व तो ह्नू किती महखवाचा आहे हे कळून येइलल.

मग आह्णही मडळात आङ्कयावर काही लोकाना भेटलो. आज चिखपटाचे तिकीट काढएयास वेळ मिळाला नाही ह्णहणून तिकीट काढले नाही. येथे एम. जी. एम. या कपनीचे मेट-ो थिएटर आहे. आज मडळात बाजरीची भाकरी होती. आजच पुएयाहख़न पेंडसे नावाचे एक गर्हैंथ आले. एयानी आह्णहाला एक ह्वपया देणगी दिली. आमअया आराम गाडीचे मागलदशलक श्री. मुखर्जी यानी ह्नएयेकाला व्रयंीकरीएया भेटून ओळख कज्ज्न घेतली. एयात एका परदेशी माणसाशी बराच वेळ बोलत होते. पण तो काहीच बोलेना. तो र्िैंवएझलॄडमधील होता. एयाला इ्रलीश अथवा कोणतीही भारतीय भाषा येत नङ्महती अस मागाहख़न कळले. आराम गाडींतील Aवनिक्षेपक यखावर कोणएयाही भाषेतील कसङ्कयाही सूरात अथवा आवाजात गाणे ह्णहणएयास मुखर्जींनी सागितले. मागलदशिलका बाइॄनी अनेक भाषात अनेक गाणी ह्णहटली. गाडींतील उताज्ज्प्रकी अनेक िैंया, तज्ज्णी व पुज्ज्ष माणसे यानी अनेक भाषात र्ैंवतख अथवा समुहगीते ह्णहटली. एयामुळे वेळ कसा गेला हे कळले नाही.

काल व आज श्री. पडित याना भेटलो. माख श्री. पडित हे फारच वरअया मजङ्कयावर राहात असङ्कयामुळे अनेक मजले - गाळे - जिने चढून जावे लागले. आह्णही भारत ह्नवासाला सुज्ज्वात केङ्कयापासून जिने चढणे, पायङ्खया चढणे इएयादि आह्णहाला जिकीरीचे वाटत असे. श्री. पडित सपादक आहेत. आमचा कटक येथे समाज या वखापखातर्फे काढलेङ्कया दुचाक्ष्यासह फोटोवज्ज्न पडितानी फोटो घेतला. फोटोसह "महाराङ्ग- र्विैंतारा'त सुमारे एक पानभर आह्णहाला ह्नसिजी दिली. ह्नसिजीचा अक एयानी पुएयास पाठविला. हे मासिक पचखडात जाते.

कलकखाा हे विशेष जुने शहर नाही. दोन अडीचशे वषाॄपूर्वी एक अह्नसिज खेडेगाव होते. ह,ीचे कलकखाा हे कालीकटा, सूतनटी आणि गोवि"दपूर या तीन खेडह्लाचे मिळून बनलेले आहे. इग्रुजाची सखाा असताना एका इग्रुजी अधिकाङ्खयाने एका र्ैंथानिक माणसाला आ्रल भाषेत विचारले की या गावाचे नाव काय आहे? पण एया माणसाजवळ तोडलेली लाकडे होती. तर एयाला वाटल ही कधी तोडली आहेत असे आपङ्कयाला विचारत असावेत. ह्णहणून एयानी सागितले "कल कटा' याचेच ज्ज्ढ ह्वप कलकखाा होय. कट ह्णहणजे कापणे अथवा तोडणे होय. ह्णहणूनच की काय कलकखाा शरद इग्रुजीत कलकखाा असे लिहितात. अशी एक आ्रूयायिका आहे. तो सूतनटी येथे उतरला. 24 आह्यर्गैंट 1690 हा तो दिवस होय. येथपासून सAयाअया कलकखाा शहराचा इतिहास सुज्ज् होतो. यापूर्वी 1686 मAये चाणालक व बगालचा नवाब याअयात युज झाले होते. कलकखयातील चचल लेन ही सवालत जुनी ग,ी होय. चा्ररगी हा भाग होय. येथे मोठे ह्णयुझिअम आहे. येथे "तेरा पूजा' असतात. याप्रकी दुगाल पूजा हा बगालचा सवालत मोठा सण आहे. बगाली लोक बहमश: मासाहारी आहेत. बगाल व उडिसा (ओरिसा) मAये शाकाहारी भोजन घेतले की उपवास केला असे बहमतेक सवलजण मानतात. भात व मासे हे ह्नमुख अम होय. कलकखयात पुएयाअया लोकस्रूयेएवढे लोक फूटपाथवर झोपतात. कलकखयात महाराङ्ग-ीय माणसाची र्वैंती बरीच आहे. चा्ररगीनाथ याच नाव ह्णहणजे चा्ररगी. खूप वषाॄनी ते कोलकाता झाल.

खूप वषाॄनतर दाजिललिंग, आसाम, मेघालय, नेपाळ, सिि,म, भूतानला भेट दिली.

कलकखयाचा आह्णही सकाळी निरोप घेतला. कलकखाा येथून भऊेैवर येथे गेलो. तेथे वाटेत र्रैंता विचारताना गर्दी जमली. यात, र्रैंता सागएयावह्वन र्ैंथानिक व आरक्षक ह्णहणजे पोलिस याअयात जुपली. पण आह्णही निसटलो.

कलकखाा - बरणान र्रैंता खूप ज्ज्द आहे. ऊन पावसाचा खेळ. तीनला पोचलो. र्ैंटेट बस्क आह्यफ इडियात, नागपूरचे खोले भेटले. माअया सायकलचे मागचे चक्रु दुर्ज्ज्ैंत केले, आऊट काढले. तर माअया बरोबरअया सहह्नवौयाअया दुचाकीस, पुढअया चाकास रबरी धाव (टायर) बसवली.

हा पखाा कलकएएयाहख़न मिळाला. भारतीय र्ैंटेट बस्केत वाटल, मी नाह्यर्वे र्ैंवीडनचा आहे. महाराङ्ग-ीयन आहे यावर कुणाचा वििास बसला नाही. ह्णहणून (दाढीमुळे ह्णहणा) खोले याची धाकटी मुलगी फार घाबरत होती. खोले कुटुबाने खुङ्कया मनाने र्ैंवागत केल. अजून एक दिवस रहाएयाचा आग्रुह केला. र्ैंटेट बस्केतून कलेक्ष्शन देणार होते. चऊनगरहख़न बरणानला पोचलो. चऊनगर फ्रुेंचाकडे होते ह्णहणून चागले वसवलेले आहे, छान आहे.

दुगालपूरकडे कूच. सकाळीच माझी गाडी पाहिली तर मागील चाक हवा गेलेली - पक्ष्चर! जीवघेण पक्ष्चर! ह्णहणून निघायला 2।। झाले. सा्र. खोले यानी पोहे केले. तूपसाखर पोळी, लोणच सोबत दिल. झाडाखाली बसून वाटेत हा अङ्कपोपहार घेतला. सुहास पाकणीकराना शोधएयासाठी आह्यफीस - घर - पुधहा आह्यफीस (फह्यक्ष्टरी) यात 5 वाजून गेले. आज हाताने कह्वन खाएयाचा ह्नसग आला. सहलींत ह्नथमच ही वेळ. पुङ्खया, भेंडीची भाजी, भात आमटी. उणा दिवाणजींकडे अपाह्यइॄटमेंट. एमश्र्न. ङ्मही. जोशींना भेटएयासाठी मु,ाम वाढवला.

सकाळी श्री. दिवाणजींकडे चहा, इडङ्कया इएयादि व मदत. श्री. जोशी भेटले. माझा अदाज खरा ठरला. माअया भातखडे मिखाअया बहिणीचे दीर. एयाअया ह्णहणएर्यौंतव मु,ाम आणखी वाढवला. आज भेटीगाठीत राख झाली व जोशींकडे वाटेतच राहिलो. अस ह्नथमच! एयाअया क्ष्लबमAये गेलो. तेथे चिखपट पाहिला. क्ष्लबकडून मदत मिळाली. रणदिवे याअयाकडेहि मु,ामाची सोय होणार होती. राखी 12।।पयॄत गप्तपा. दुगालपूरला 3 मोठे कारखाने. र्ैंटील प्तलस्ट, कोल मायनि"ग व अ.त.इ. अ.त.इ.त र्जौंत मराठी भाषिक आहेत. 100, 125 महाराङ्ग-ीय कुटुबे आहेत. ह्नएयेक ह्नकङ्कपाची वसाहत आहे. र्रैंते भङ्मय आहेत. अजून बरच वन आहे. येथे सिमेंट करएयाची यखे तयार होतात. पोलाद ह्नकङ्कप आहे.

असनसोलकडे निघूया. पराजपे यानी आमचा फोटो काढला. एयानी एयाअया कह्यमेङ्खयावर ह्नकाशचिख घेतल. यापूर्वी भा्रयनगर येथे खूप कलेक्ष्शन झाल. एयावर दुगालपूरने वरताण केली. श्री. पराजपे जी.टी. रोडपयलधत पोचवायला आले. दुगालपूजा उएसवकाळात राहिलो. दुपारी 12ला असनसोल. 700 खाणी आहेत. सेनरह्यले सायकलचा कारखाना! सवालत मोठी ्रलास फह्यक्ष्टरी आहे. काही दुगालपूजा पाहिङ्कया. दोन जोड बुटाचे घेतले. आठ ह्वपयास एक जोड. मजा. येथे उणासाठी फुले मिळाली नाहीत.

विजयादशमी - धनबादला ह्नयाण - दुचाकी पूजा कह्वन कूच केले. दहाला निघालो. दसङ्खयास सीमो,घन करतात. तस खरोखरच आह्णही बगालातून बिहारात ह्नवेश केला. धनबाद र्रैंएयाजवळून (मेन) 8 म्रल आत आहे. 3।ला पोचलो. श्री. आर. जी. देव, चीफ इर्धैंपेक्ष्टर आह्यफ माइलधस, चेंडूफळीची कसोटी ऐकएयात गुग होते. मुबइल (ब्रुेबाह्यनल)ला सामना हि"दने जि"कला.

दुगालपूरपासून असनसोल, धनबाद, सि"ऊीपयलधत एक माणूस महाराङ्ग-ीयाना व कधी इतराना फसवतो, महाराङ्ग-ातील - पुएयातील एका ह्नाचायालचा पुख आहे असे सागून ठकवतो याचा आह्णहालाही खास झाला. खडकपूरपासून निरनिराळे फसवाफसवीचे ह्नकार फार आहेत. ह्णहणून आमअयासार्रूया खङ्खया साहसी वीराना या सकटासहि तोंड णावे लागले. ह्णहणून वाटल बर झाल आपण आधी उखारेत आलो नाही. आमअयावर एयामुळे वििास ठेवायला कुणी धजावत नङ्महते. आह्णही तसे नाहीत हे पटवणे भाग पडल. यामुळे पुणे - महाराङ्ग-हि बदनाम होत होता. श्री. देव याच निवार्सैंथान फारच र्विैंतीणल, मोकळ आहे. बगला... अस 1चितच. दसरा असून गोडधोड खाएयाचा योग आला नाही याच माअया जोडीदारास वाइलट वाटल. या र्वौंतूहख़न काही ङ्मिह.ङ्मिह.आय.पींची निवार्सैंथाने लहान आहेत.

धनबादहख़न सि"ऊी 12 म्रल. श्री. देव परगावी निघाले ह्णहणून आह्णही सि"ऊीस निघालो. वाटेत झारियास श्री. दाडेकर यास भेटलो. खाणमालक व किर्र्लोैंकरचे एजट. उणा जेवायला येऊ सागितल. सि"ऊी शोधताना चुकलो. हाह्यटेलात पेढे - रसगु,े घेतले. बिल देएयास गेलो तर र्रैंएयावरचा एक माणूस आत आला व ह्णहणाला बिल मी देइलन. तो पाडे (बिहारचा) नावाचा पुएयास राहख़न गेला. एयाने रहायचा आग्रुह केला. एयास आह्णहाला हवा तो पखाा विचारला. आमची दुचाकीवरची पाटी झििरि (खविळर) थिीश्रव र्ढिीी षीिा 23ीव र्गीशि 1964 वाचून बिल भरल. असा अनुभव दुमिलळ! 11।।ला पोचलो. येथे गोगटे याअयाकडे डेप्तयुटी चीफ इजिनीअर - सि"ऊी खत कारखाधयाचे - पुरण पोळीची मेजवानी.

सोइलने ह्णहणून आज कोजागिरीचा धनबादला कायलक्रुम. सि"ऊीहख़न झारियास दाडेकराकडे सुदर भोजन झाले. येथे कोळसा वाहणारे विजेचे पाळणे आहेत. येथे बिहार नावाचे सवाॄत उखाम चिखपटगह आहे. येथे खाण मालक आहेत ह्णहणून 10,000 वहाने आहेत. खाणविषयक खूप आह्यफिसेस आहेत. दाडेकराकडून सा्र. गीता साने - लेखिका याअया घरी गेलो. "ह्नवासात आयकाडल बरोबर बाळगा. आपङ्कया महाराङ्ग-ीय माणसात गुणग्रुाहकता नाही. ती घेएयास तुह्णही शिका. लोकाचे चागले गुण पहा,' अस बरच सागितल एयानी.

सा्र. मणालिनी जोशी याअया गायनाचा ह्नमुख कायलक्रुम होता. 9।।।ला कायलक्रुम सुह्व. पहाटे 3पयॄत कायलक्रुम रगला. मAयतरात आमच Aवनीक्षेपकावर भाषण झाल.

राखी डासामुळे झोप कठिण.

मजल दरमजल करत पाटणा कुसुमावति - पुङ्घपावती नगरीकडे चाललो. पटना - कुमराहर - पाटलीपुख.

अ.ख.ठ.वर श्री. नारायणराय पटवधलन याना भेटएयासाठी गेलो तर ते बदली होऊन दि,ीस गेङ्कयाच समजल. अखेर बिहार बस्केअया श्री. पाढरीपाडे याअयाकडे - राजेधऊनगर या नङ्मया सुदर वसाहतींत मु,ाम ठोकला.

श्री. एसश्र्न. ङ्मही. सोहनी, फुड कमिशनर, डेङ्महलपमेंट आह्यफिसर याची भेट व ह्नमाणपख इ. श्री. गोगटे विमानतळावर आहेत ह्णहणून विमानतळावर जाता आल. चालू र्िैंथतींत विमाने पाहिली. विमान उतरतानाहि पाहिल. श्री. गोगटे यानी उसने घेऊन आह्णहाला देणगी दिली. "दि. इडियन नेशन' व "आयालवतल' याना वाताल दिली. येथे श्री. पटवधलन भेटले - अयानी वाराणसीकरिता चि÷ी दिली. एयाअया घरी इडियन नेशनमAये ह्नसिजी मिळाली. श्री. चोंच याना भेटलो.

पाटएयाचा नवा भाग चागला वसवलाय. येथून बरीच नियतकालिके - वतलमानपखे ह्नसिज होतात. "सचललाइलट', "वििामिख' इएयादि आहेत. बिहारमधील एकमेव - महानगरपालिका. 40-50 मराठी भाषिक आहेत. पाटएयाअया उखारेअया भागास नाह्यथल बिहार ह्णहणतात. पाटलीपुख मा्रयल, शुग, गु या सुवणलकाळाची राजधानी, अजातशखूची पण होती.

आण (भारतीय वा) हि"दु सम्रुाट तथा जग,ोता चऊगु मा्रयल याअया शिक्षणाची सोय विङ्घणुगु आयल चाणक्ष्य तथा का्रटिङ्कयाने तक्षशीलेस केली होती. तेथे भारतवषालतील अनेक राजपुख असत. सवल शिक्षण पूणल होताच शेवटचे एक वषल सवल हि"र्दुैंथानचा ह्नवास करावा लागे. अशाच काळात चऊगुाने र्ैंवत:हख़न धोका पएकज्ज्न सिकदर (अलेक्ष्झाडर)ची भेट घेतली. एयाला पकडएयाचा सिकदरने ह्नयएन केला असता. चऊगुाने एयाअया हातावर तुरी दिली. एयाअया डो—यादेखत!

माअया मते "ह्नवास' विषयावरचा एक तास माAयमिक शाळात, महाविणालयात असायला हरकत नाही. सवल शाखात तख निकेतनात इएयादीहि. एयाचा सवाॄनाच आयुङ्घयात उपयोग होइलल. श्रीमत थोरले माधवराव पेशवे यानीहि ह्नवासाबजल खूप ह्णहटलय. दादोजी कोंडदेव यानीहि

छ. शिवरायाना महाराॐ-ाचा बराच भाग वत: दाखवला.

किएयेक ह्नकतितज्ञाअया मते दरवर्षी एक मास ह्नवास करावा. ह्नवासाने असाAय रोग, ङ्मयाधी कायमअया बङ्खया होतात. वषलभर रोजअया कामास उएसाह वाटतो. अल्लयासक्रुमात केवळ वाषिलक एखादी सहल पुरेशी नाही. मन विशाल होते. ृङ्गी विशाल होऊन नवनवी ृङ्गी येते. हि"र्दुैंथानची एकता वाढायला फार मोठी मदत होते. जागतिक मानवा - मानवाचे सबध चागले राहतात, वाढतात. माणूस निरामय जीवन जगतो.

सर्वे सतु निरामय:।।

सम्रुाट चऊगु मा्रयल यानी आएमापलण केल. 24 वर्षे राअय केल. र्ैंवत:हख़न राअय सोडून वनात कायमचा जाणारा राजा - सखााधीश पखवीवर दुमिलळच! एकमेव! पुख बि"दुसार याने 25 वर्षे राअय यर्शैंवीपणे चालवले. दक्षिण दि्रिवजय केला गेला नङ्महता तो एयाने केला. आयल चाणक्ष्य व चऊगुास जगाअया इतिहासातहि तोड नाही. चऊगुाने सिकदरचा सेनापति (क्षेखप) सेङ्कयुकस निकेटर याचा धुङ्मवा उडवला. हि"दुअया तलवारीच पाणी ग्रुीकाना पाजल आणि हि"र्दुैंथानची सीमा ह्नचड वाढवली अस मेगर्ह्यैंथनीस (ग्रुीक वकील)नेच लिहख़न ठेवलय. एवढ मोठ साम्रुाअय चऊगु, बि"दुसार, पुङ्घयमिख शुग व गु घराणे इएयादिंखेरीज कुणाच झाल नाही.

मा्रयल, शुग व गु काळ ह्णहणजे "सुवणलयुग'च. सोधयाचा धूर निघत असे. बरीच सोधयाची नाणी रोजअया चलनात (वापरात) होती. तेङ्महा राजधानी होती पाटलीपुख - येथील चऊगुाचा राजवाडा - ह्नासाद - एयाअया मएयूनतरहि 600 वर्षे जशाचा तसा होता. तेङ्महा तो पाहिङ्कयावर ते काम माणसाचे नसून कुणी र्ैंवगालतून येऊन केङ्कयासारख वाटल. हे वणलन 600 वषालनतर अयानी पाहिला एया विदेशी ह्नवौयानी लिहख़न ठेवलय. ह्णहणजेच ह्नवौयाचे वखाात हे एक इतिहासाचे ह्नमुख साधन होय. कुणी आज मानो न मानो पण माझ हे ह्नवासवणलनहि खूप खूप वषाॄनी असच मोल पावेल. एयाना सदर राजवाडा ह्णहणजे र्ैंवगलच वाटला. ह्णहणजे चऊगु, बि"दुसार याअया काळात तर काय असेल एयाची शोभा, कङ्कपनाहि करता येणार नाही. हे सवल पाटएयात होत. कालाय र्तैंमेय नम:!

अशोक, पुङ्घयमिख, शुग, वसुमिख, अमिमिख, पहिला चऊगु, समुऊगु, दुसरा चऊगु - विक्रुमादिएय, र्ैंकधगु इ. अनेक सम्रुाट येथूनच साम्रुाअय चालवत. माख विक्रुमादिएय, एयाने उअअययिनी येथे दुसरी राजधानी ठेवली होती. वाटङ्कयास उअअययिनी वा पाटलीपुख भारताची राजधानी करावी.

तर अवालचीन काळात डाह्य. राजेंऊह्नसाद, जयह्नकाश नारायण असे थोर नेते येथून उदय पावले. सदाकद आश्रम येथे आहे. येथून विमानाने नेपाळला जातात.

अशा या नगरीला भेट णायची सधी मिळाली - ह्णहणजेच ह्नयएन, परमेरि, ह्नाररध यामुळेच शक्ष्य झाल. योग अवंयात बलवखार. जरी एयावेळच आता काही पहायला मिळाल नाही, मिळणार नाही तरी एया ह्नएयक्ष भूमिवर जाण हेहि नसे थोडके!

ह्नवास करता करता गयेकडे कूच केले. मी ह्णहणतो, दक्षिणेत पहावच, एयात निसगलसाश्र्लदयल - पण इडली, डोसा, काह्यफी याचीहि गोडी अवीट आहे. तर उखारेत दूध - दुभएयाचे पदाथल, मिठाइल, रबडी, पेढे, बफील. माख इकडे श्रीखड, बासुदी आढळत नाही. गुलाबजामही दुमिलळ. पेढा आहे. भारतभर जिलेबी, कुठे इमु्रुती नावाने व आकाराने दिसते. बिहार, उ.ह्न. इएयादीत मातीअया भाडह्लात चहा, दूध देतात व तो वापह्वन होताच फोडून टाकायचा. भाजलेङ्कया भुइलमुगाअया शेंगा सवलख आहेत. केळी येथे खूप र्ैंर्वैंत. सोनकेळी! महाराङ्ग-ाखेरीज सवलख बङ्खयाच बाबतीत दर कमी आहेत. भेसळ कमी आहे. दर्जेदार मिळत.

वाटेत राजगह (राजगीर) येथे उधहाळी आहेत. वज्रुेरिीह्नमाणे गरम पाएयाचे झरे (कुड) आहेत. गया येथे श्री. परचुरे याअया गुजराती हाह्यटेलात उतरायची सोय झाली. श्री. काशीनाथ मराठे, महाराङ्ग-भवन ह्नथम पाहिल. एयाअयाकडअया चि. कङ्कपनाने आह्णहास विङ्घणुपद व एयाजवळअया गोङ्गी दाखवङ्कया. विङ्घणून वामन अवतारात पखवीवर येथे पाऊल ठेवल अस ह्णहणतात. श्री. मराठे यानी केसरीत आमची वाताल वाचली होती. माझा दुचाकी फलक वाटेत पडला. येथे दिङ्मयाभोवती खूप कीडे व डास ह्णहणून झोप नाही.

बुजगया, बोधगया 8-9 म्रल दूर आहे. फार पविख, शात रमणीय जागा आहे. येथील बुज मदिर खरोखरच सुदर, कोरीव व ह्नेक्षणिय आहे. कोठेहि कसला खास नाही. मागङ्कयमय वातावरण आहे. सिजाथल (शुAदोधनपुख) तथा गा्रतम बुजास येथे साक्षाएकार झाला याचा आह्णहाला साक्षाएकार झाला. र्ैंतूप, तिबेटी मदिर, धमलचक्रु आहे. कुड आहे. बुजगया पाहिङ्कयावर मनास ह्नसम वाटते.

राखी सागलीचे तबाखू ङ्मयापारी श्री. पाटील भेटले. एयानी दाखला व दहा ह्वपये देणगी दिली. "भारत काह्यफी'त डोसा, पकोडे घेतले.

डा,ा ते समरकद असा महामागल सम्रुाट अशोकाने बाधला.

काशी-वाराणसी-बनारस-नवणीप

राखीचा ह्नवास या सफरीत हा ह्नथमच केला (दोन गावातला) व बहमधा शेवटचाच. फं तेरा म्रलाचा ह्नवास, पण या र्रैंएयावर फह्यक्ष्टरीजश्र्न नाहीत. ह्णहणून रहदारी तुरळक व अधार खूप.

प. मदनमोहन मालवीय पूल लागला. हा गगेवरचा - भागीरथी - जाधहवी पूल एक - दीड म्रल लाब आहे. गगेतून नावा, एयावर लोहमागल व एयावर आह्णही. ह्णहणजे सायकल, मोटरसायकल इएयादीचा मागल. मला हा फार आवडला. असे ब्रुहृपुखेवर आसामात पूल नङ्मयाने बाधले आहेत. आसामला पीचि"ग रोड. काही जागी मोटारलाहि एक म्रलास एक तास लागतो ह्णहणून गेलो नाही. या पुलावर एक भला माणूस भेटला. एयाने फार जवळअया व चागङ्कया र्रैंएयाने नेऊन पुढील मागलदशलन केले. तोहि सायकलवर होता.

येथेच काशी विनिाथ दशलन झाले. मग काही वषालने पुधहा आलो.

सकाळी चालत गगानदीवर दशामिेध घाटावर येऊन र्ैंनान केल. पहिल गगा र्ैंनान! मग काशी विनिाथाचे दशलन घेतले. अगदी हात लावून दशलन. येथेच बाहेर धुडीराज गणेश आहे. जुधया हि"र्दुैंथानातील पुराणह्नसिज एकवीस महागणपतींप्रकी महर्षी ङ्मयासानी वणिललेला! पडह्लानी खास दिला. बनवायचा यएन केला पण आह्णही कुणास दाद दिली नाही. "सधमागल' पेपरला धयूज दिली. ह्नभाकरने तरयेत बरी नसतानाहि व आधी डाह्यक्ष्टरानी बजावल तरी गर्गौंनान केल. ह्णहणून ताप आला व उणाचा दिवस फुकट गेला. मु,ाम केला, एया लोकानाहि खास. मी एयाची सेवा, शुश्रषा केली ती निराळीच. असो. "पराधीन आहे जगति, पुख मानवाचा, दोष ना कुणाचा'

मी "भारत' व "लीडर' या हि"दी आणि आ्रलभाषा अशा भाषेत निघणाङ्खया वतलमानपखास वाताल दिली. ह्णहणजे बातमी. बातमी हा पोतुलगीज शरद आहे ह्णहणून जमेल तेङ्महा मी वाताल शरद वापरतो. असे काही शरद आहेत. जे माअया परिचित आहे तेवढेच. वरील वतलमानपखास मी माअयाकडचा फोटोहि दिला. वरील पेपसल ह्नयागहख़न निघतात. आज मी येथील "मझदा'त नवा "शहनाइल' पाहिला.

काशीपासून आधीची मु,ामाची जागा बदलून वेग—या जागी (घरी) मु,ाम करावा लागला. अनेकदा असा ह्नसग आला. मी 23 जून 1964ला निघताना शासकीय कमलचारी होतो. वाटेतून राजीनामा दिला. ह्नभाकर एका ठिकाणी वायरि"गचे काम करत असे. पण आह्णही जाह्यब सोडून आलोय ह्णहणताच फारस कुणी यापूर्वी रागावल नाही. पण काशीपासून लोकाना हे आवडेना ह्णहणून रजेवर आहोत सागण भाग पडल. यापूर्वी जाह्यब सोडून साहस करतोय या साहसाच का्रतुक झाल. पण यू.पी.त उलट झाल.

"सधमागल'मAये एक दिवसाआड अशी दोनदा ह्नसिजी मिळाली. यात मला भूतपूवल पालिका सभासद ह्णहटलय. आहे की नाही मजा! निवडणूक न लढवता, न उभ राहता. बाह्यक्ष्स कह्यमेङ्खयावरचा फोटो छापून आला अस ह्नथमच. मजजवळचा. लीडर व भारतमAये यापूर्वी आह्णही फोटो णायचो पण ह्नेस ह्णहणत हा छापता येणार नाही, तर या पेपसलनी माख र्ैंवत:हख़न फोटो मागून घेतला.

ह्नयागला छापलाहि. काखणे मिळाली. ह्णहणजेच योजक: तख दुललभ:। इअछा तेथे मागल! असे जर ह्नकाशक मला भेटले असते, तर 1965ला 12, 14 लेख माझे आले असते व मग 1965-66ला व 1967ला र्पुैंतक ह्नसिज झाले असते. इतकच काय आणखी इतर भाषेत ह्नसिज झाल असत. मला टी.ङ्मही.वरचा योग आला. गडे पाच आएयाचे पमास घेतले. मदिराचा फोटो, कुकू, अङ्गगध, जानवी, वुलनचे मोजे इएयादींची खरेदी.

बनारस हि"दु युनिङ्महसिलटी पाहिली - फार विशाल आहे. रहाएयाची सोय असलेली एवढी मोठी जगात कुठेहि नाही. टी. ए. भाडारकर यानी आमच ह्नमाणपख आह्णही आधी उतरलो होतो तेथे आणून दिल होत. यावज्ज्न मी ह्णहणतो "विणा विनयेन शोभते' ह्णहणतात हे खरच. सदर ह्नमाणपख - र्सैंकतात आहे. गीवालणवाणीत - देवभाषा ह्णहणजे एकमेव र्सैंकत दाखला व एकमेव पणातला हा दाखला होय. बनारस हे र्सैंकतच ह्नमुख केंऊ आहे ह्णहणून येथे अस ह्नमाणपख मिळाल हा फारच सुयोग! हे सोप्तया र्सैंकतात आहे.

यु. पी. त वाराणसी, ह्नयाग, कानपूर, र्लैमणपूर (लखना्र) व अग्रु (आगरा) या 5 महापालिका आहेत. 1964ला इतक्ष्या कुठेही इतरख नङ्महएया. सवालत दाट र्वैंतीचा व सुपीक ह्नदेश आहे. खूप मदिरे, खूप ग,ी बोळ (शिव मदिरालगत). गगेला 80 घाट आहेत. मणकणिलका घाटावर फं - बेलाच पान पाएयात बुडत. काशी - कधयाकुमारी क्रु. 7 चा राङ्ग-ीय महामागल आहे. मोठे र्रैंतेहि आहेत - ज्ज्द, बनारसी शालू ह्नसिज आहेत व ककण. येथे बारमाही याखा असते. पण याखापवल नाही. ह्णहणजे आह्णही गेलो तेङ्महा तरी नङ्महता. तीथलक्षेख आहे ह्णहणून भिकारी खूप आहेत. नवा भाग फारच छान आहे.