Sunday, June 13, 2010

इकडे तिकडे चोहीकडे साध्या सायकल वरून सगळीकडे ch16

मी एका ह्नवास वखाात वाचल होत की एकाला ओरिसात लाडगा भेटला. एयाअया मागे लागला. तो माणूस जीव देऊन व जीव मुठीत (व सायकलअया मुठी मुठीत घड्ढ पकडून) घेऊन गाडी मारत सुसाट निघाला. इतक्ष्यात एक ट-क आली. ट-कअया दिङ्मयाअया ह्नकाशाने लाडगा घाबह्वन पळाला. अथालत एयावेळी एयाने राखी ह्नवास केला. ओरिसात विAयाऊी, सातपुडा, पूवल घाट याअया रागा आहेत. वि"Aय आणि सातपुडा या दोन नगराजानी हि"र्दुैंथानचे उखार दक्षिण असे दोन भाग केलेले आहेत. या रागा ओलाडून आह्णही दक्षिणेकडून पूर्वेतून उखारेत निघालो. वरील वणलनाची मला अनेकदा व ओरिसात नि एयातून आज फार आठवण झाली. वाटायच या झाडीतून कुणी लाडगा, चिखाा येइलल काय? खेरीज र्रैंएयावर रहदारी छ. क. 4 पेक्षा फार कमी. एयातून पायी चालणारे फार. वाहने कमी. ओरिसा व काही भागात ब्रलगाडीदेखिल जाऊ शकत नाही.
काही र्रैंता माती - खडीचा. चिङ्कका सरोवराचे क्षेखफळ 45 ु 20 म्रल आहे.
बालुगाव येथे सिताराम नावाचा एक साधारण हि"दी जाणणारा विणार्थी भेटला. एयाने आमचेसाठी फार ह्नयएन केले. रहाएयाचे सोयीसाठी एयाने दुभाषाचे काम केल आमचेसाठी. एयाचा भाऊ भिलाइलत होता. तेथे हि"दी बोलाव लागे नि तेथे हा गेला असङ्कयाने एयाला साधारण हि"दी येत होत. अखेर सरपचाचे घरी गेलो. एयाला उडियाखेरीज कोणतीहि भाषा मुळीच येत नङ्महती. एयाअया मते "गङ्महनलमेंट'ने एयाना आगावू कळवल पाहिजे. असा माणूस सोय करील असा भरवसा धरणेच मूखलपणाचे ठरले असते. तो ह्णहणत होता आधी उपाहार ंया मग सोइलबजल सायकाळी बघू. एयानतर सीतारामास घेऊन इतरख ह्नयएन केले. डी. बी.त सोय झाली नाही. बाळूगावला आह्णहाला एक आइलस फह्यक्ष्टरी आढळली. तेथे गुजराथी मालक होते. एयानी आह्णहाला "सहारा' दिला. एयानी पुएयात पाच वर्षे काढली होती. येथे रहाएयाची सुदर सोय झाली. लाकडी बाकाचे काह्यटसश्र्न, काखयाची गादी. वीजेची सोय ह्णहणून थोडी डायरी लिहता आली. सीतारामशी गप्तपा झाङ्कया. तो ह्णहणाला होता सायकाळी पाचला येतो नि आला माख राखी. एयात बराच वेळ गेला ह्णहणून डायरी फार लिहिता आली नाही. राखी "सेठ'शी हि"दीत गप्तपा - पुङ्घकळ वेळ. ङ्मयापारी असले तरी "जाह्यली!' ङ्मयापारी किएयेकदा फं प्रशाचा विचारात असतात. राखी 10।। पयॄत सेठसाहेबाशी गप्तपा नि विशेष ह्णहणजे आह्णही काही न सागता, मागता, डोनेशन वही न दाखवता एयानी र्ैंवखुषीने राखी 10 वाजता 10 ज्ज्. दिले; देणगी. मजा आली. 11 नतर झोपलो.
बाळुगाव र्रैंएयावर आलो तर हिमालया हाह्यटेल बद. मग समोरील एका हाह्यटेलात गेलो. तेथे नाङ्गा घेतला. 7।। वाजता ह्नवासाला सुज्ज्वात. नतर एका गावी चहा घेतला. येथे मऊासह्नमाणे पान टाका, ्रलास विसळा, असे ह्नकार चालू झाले. दक्षिणेत बहमदा केळीची पाने असत. आपलेकडे पखावळी पळसाअया, वडाअया पानाअया असतात. पण येथे कोणएयाही पानावर पदाथल देत असे दिसले. ओरिसात उडिया भाषा आहे तेङ्महा लवकर उडा. सAया तिकडे पावसाळा होता. रभा लेकपासून बाळूगाव 20 म्रल आहे. र्रैंएयाने चहा ंयावा अस वाटल नाही, पेक्षा फारसा मिळाला नाही. र्रैंता सारखा चढ, उतार कमी असलेला आहे. खि"डीतून र्रैंता फार काढला आहे. बाळूगाव रोड जक्ष्शन आहे, बाणपूर व चिङ्कका असे.
भुवनेरिकडे जायचा विचार केला. आज कदाचित कटकला जायचा विचार होता. कदाचित खुदाल येथे. मोठा जुना नह्यशनल हायवे नकाशात ब्रुहृपूरहख़न दाखवला आहे पण तो तसा नसावा अस दिसतय. विशाखापटनमश्र्नला नकाशा फार जुना मिळाला एयात ब्रुहृपूरहख़न खुदाल मार्गे नह्य. हायवे दाखवला. वाटेत भुवनेरिला थाबएयाचा विचार केला. ओरिसात हाह्यटेङ्कसश्र्न फार खराब आहेत. काल लहान झोपडी हाह्यटेलात फार घाण! तेथे चहाचा व पाणी प्तयायलेला ्रलास विसळून णावा लागतो. पान टाकाव तर लागतच. भोजनोखार मऊास व केरळात काही ठिकाणी पान टाकणेची ह्नथा आहे. पण केरळात आह्णहाला पान कधीच टाकाव लागल नाही. नागर काइललपासून मऊास राअयात आह्णही पान टाकली.
इकडे पदाथाॄची टचाइल. आता खाएयाचे हाल (कलि"गात) महागाइल वाढली आहे. बाळुगावला अमराठीकडे रहाएयाची सोय झाली ही जवळजवळ शेवटची वेळ. भुवनेरिपासून बहमतेक मराठी लोकाकडे राहिलो, अथवा महाराङ्ग-ीयाचे तर्फे राहएयाची सोय झाली, अपवादाएमकच इतरख रहाव लागल, रहायला मिळाल. याच ह्नमुख कारण दक्षिणेपेक्षा उखारेत उखारोखार सहकायल कमी व असहकायल फार.
आह्णही एकदर चा्रदा ह्नातात ह्नवास केला. "ओरिसा' खूपच मागासलेला वाटला, खूप जगलमय, डोंगराळ भाग आहे. काही र्रैंएयावर दुतफाल मोठ मोठे ह्नाचीन वक्ष आहेत.
महान महामागल सम्रुाट अशोकापासून आहे. ह्णहणून आह्णहाला यावज्ज्न दुचाकी चालवताना फार अभिमान व आनद वाटला. या कलि"गाअयाच ह्नचड लढाइलमुळे क्रुूर अशोकाचे परिवतलन झाल व एयाने बा्रज धमालचा र्ैंवीकार व ह्नचार केला. एयाने अहि"सा जज्ज्र र्ैंवीकारली. पण एयाने स्रधयाला रजा दिली नङ्महती. एयाचेकडे सतत ह्नचड खडी फा्रज व उएकङ्ग शैंौंे होती. एयाला माहित होत की सामखयालची जगात पूजा होते, सामखयलवान माणसाअया उपदेशाला महखव दिल जात. राअयाअया रक्षणासाठी उएकङ्ग सेना जबरर्दैंत असङ्कयावर कोणाची हि"मत आहे आक्रुमणाची?
दुपारी 4 नतर ओङ्कड सेक्रुेटरीएट भुवनेरि मAये पोचलो. पखाा फार अपूणल होता. शोधत गेलो. येथे खाजगी र्वैंती व दुकाने नाहीत. फं सरकारी आह्यफिसेसश्र्न व एयातील अधिकारी नि कमलचारी, सेवकवगल. ह्णहणून र्रैंएयावर रहदारी फार कमी. ह्णहणून पखाा शोधण आणखीनच अवघड. बाळूगाव ते भुवनेरि म्रलाचे दगड अचूक नाहीत.
"व्रझह्यकला' श्री. मालेवार यानी दिलेङ्कया भुवनेरि येथील पखयाह्नमाणे एका आकिलटेक्ष्टअया घरी उतरायची सोय झाली. आङ्कयावर र्ैंनान, जेवण. आह्णहाला भेटलेले सवल (एक पाटएयातील आकिलटेक्ष्ट सोडून) आकिलटेक्ष्ट फारच अगएयशील! अयाना ह्नवास करावा लागतो, अथवा अयाना धाडसी जीवन जगाव लागत असे आमअया धाडसाच रसग्रुहण करित.
पण चीी.आकिलटेक्ष्ट व एयाचे घरातील इतर विशेष अगएयशील नङ्महते. आह्णहाला येथे तर ह्नवासाचा काही राग आला, 1चित नकोसा वाटला, ओरिसामुळे सवलच कठीण व बेकार. येथे 4 वषालपूर्वी राखी वाघ येत. ही नवी राजधानी आहे. भुवनेरि, भोपाळ इ. आह्णही नङ्मया बाधलेङ्कया कह्यपिटङ्कसश्र्न पाहिङ्कया. एयात रचनाबज भुवनेरिच वाटत. येथील ओङ्कड टाऊन ह्णहणजेच कलि"गाची (उएकल) जुनी राजधानी होय. येथे 20 वषालपासून काम चालू आहेत. ही राजधानी सAया ह्णहणजे मिलीटरी कस्पसारखी आहे. दुज्ज्न पहायला ठीक आहे. हवा मोकळी आहे. वारा बरा आहे. रोडवर रहदारी कमी, वहाने कमी ह्णहणून र्रैंते शोधण कठीण. ओङ्कड टाऊन व कटक खेरीज (राजधानीजवळ) इतर या र्वैंतीकरिता निएयोपयोगी र्वैंतु मिळत नाहीत. येथून 20 म्रलावर कटक आहे. पूर्वी काही वर्षे राजधानी होती. येथे नेताजींचा जधम झाला.
बाळूगावहख़न 60 म्रल भुवनेरि. भुवनेरिात ह्नमाणपख मिळाल नाही व फार ह्नयएन केले नाहीत. 13 राजधाधयात फं या राजधानीचेच ह्नमाणपख नाही.
यानतरचे दिवशी र्ैंनान केल नाही. श्री. मनोहर वासुदेव तक - जिआह्यलाह्यजिकल सङ्मर्हे आह्यफ इडियातील अधिकारी - एयाना फार वेळा जगलात वावराव लागत. एयानी आमच र्ैंवागत केल. चहा दिला. पाच ह्वपये देणगी दिली. गप्तपा झाङ्कया. तक हे आडनाव ऐकून आह्णहाला व भारतात काहीना आञ्च्यल वाटून हसू आल. पण तकानी काहीही तकतक केली नाही.
भुवनेरिहख़न सकाळी निघालो. कुठे मु,ाम करायचा हे ठरवले नङ्महते.
र्रैंएयात चहाहि मिळेना. "टागा' या गावात चहा घेतला. तो बेचव शिवाय महाग! पाहख़ आता काय होते असे ठरवून पुढे निघालो. सायकलवर सामान घालून.
मग एके ठिकाणी रसगु,े खा,े - पूवल लागली. वगदेश जवळ आङ्कयाची ही पूवलसूचनाच - वगह्नदेशाची चाहख़ल लागली, वग ह्नदेशाची हवा आली. नतर "खुदाल'ला आलो.
तेथे रोड जक्ष्शनवर पाहिल कटक - बहरामपूरचे फाटे होते. तेथे एका माणसाने सागितले "बस र्ैंटस्डवर जा, हाह्यटेल बरे आहे?' आह्णही एयाह्नमाणे गेलो. तेथे बरे खायला मिळाले. नतर माख डोंगर सपले. र्रैंता जाम सपाट लागला. र्रैंता पाटाह्नमाणे (घरात जेवताना ंयायचा पाट) सपाट. ह्णहणून जीवाचा फार आटापीटा करावा लागला नाही. जीवात जीव आला. र्रैंता जाम सपाट असला तरी मजा आली. चढावावर मोटारीला इधन अधिक लागत. तदश्र्नवतच सपाटीला डोंगरापेक्षा आह्णहाला गाडी चालवण कमी कङ्गाच वाटङ्कयास नवल ते काय?
या भुवनेरिअया परिसरात अनेक मदिरे आहेत. प्रकी लि"गराज, राजाराणी, मुेंरि आणि परशुरामेरि ही फार ह्नसिज आहेत.
लि"गराज मदिर लालतेंदु केसरी या राजाने सन 617 - 657 या काळात बाधवल. एयात 1090 ते 1104 चे दरह्णयान भर घातली गेली. याने 158 ु 142 मीटसल जागा ङ्मयापली आहे.
परशुरामेरि मदिर भुवनेरिात सवालत जुने आहे.
भुवनेरिपासून 5 म्रलावर उदयगिरी व खडगिरी या ज्रन लेणी आहेत.
भुवनेरि जवळच ढवली हील येथे एक सुह्नसिज खडक आहेत एयावर इ. स. पूवल 250 सम्रुाट अशोकाने मगधाअया सरकारी भाषेत (राअयभाषेत) शिलालेख कोरला आहे. हा खडक पवभागी 4.5 ु 3 मीटसल आहे.
तरी राजधानी भुवनेरि व जुनी राजधानी भुवनेरि या एका रेङ्कवे वरअया पूलाने जोडङ्कया आहेत. नवीन सचिवालय, शेतकी महाविणालय, मार्केट बिङ्कडीं्रज, वाह्यटर टाह्यवर, र्गेैंट हाऊस, गाधी मेमोरिअल पाकल या नङ्मया र्वौंतु होत. भुवनेरिमधील व जवळअया देवळाची सुबक, सुदर व मोठी ह्नतिकती ह्णहणजेच जगमाथपुरी येथील जगमाथ मदिर होय. माख या पथावर पावसाने पिअछा पुरवला काही वेळ. आज अतर फं 20 म्रल जायच होत. कमळे सामाधयत: महाराङ्ग-ात पाढङ्खया रगाची असतात. लाल गणपतीला वहायची पजत आहे नि गणेशोएसवात एयाची कि"मत नेहमीपेक्षा आणखीनच वाढते अथवा वाढवतात. पण अॆ. पी.त रगीबेरगी (पाढरा, लाल व इतर काही रग) कमळे आह्णही पाहिली. वग देशात बरीच डबकी आहेत पण कमळे सहसा आढळली नाहीत. र्रैंएयाअया कडेला तळी नि एयातून रगीबेरगी सुदर (उमलेली) कमळे पाहख़न फार आनद वाटतो. ह्नवासाला मा्रज वाटते. एया त—यातून र्रैंएयाचे, सायकलीचे, आपले ह्नतिबि"ब पडते. हे सवल पहात ह्नवास करएयातली मा्रज काय वणालवी? काही ठिकाणी ैंीया घराबाहेर पडतच नसत, अजूनही बगालात घरदाज ैंीया महखवाअया सणाखेरीज बाहेर पडत नाहीत व काही ठिकाणी पडदा पजत आहे - काही महिला पाहख़न कविकुलगुज्ज् कालीदासाअया "शकुतले'ची आठवण कज्ज्न देत. हळूहळू र्रैंएयालगत काही त—यातून ताग पाएयात आढळू लागला. अथालत हेहि सागतो पावसात भिजएयातहि, निसगालशी एकज्ज्प होएयातहि मजा असते. एयामुळे पावसाचा किएयेकदा आनदहि वाटे. माख सामान भिजू नये, मु,ामी गेङ्कयावर रहायची लवकर सोय ङ्महावी नि भिजलो असेल (व वाटेत वाळलो नसेल तर) तर लगेच कपडे बदलता आले पाहिजेत. डोक्ष्याला पाऊस नाही लागला ह्णहणजे झाल.
कटकात शिरलो पण गेङ्कयापासूनच कटवा कटवी नि टोलवा टोलवीस सुज्ज्वात. र्उीींींरलज्ञ अस रोमन लिपीत इग्रुजी भाषेत लिहितात. र्(ैंपेलि"ग). कटकमAये र्ैंवागत - कटकटीनेच! जे ह्नथम भेटले एयाची मने महानदीसारखी "महा' (महान) नङ्महती. पहा आता एकेक :-
"कटक' मAये काय असेल ते असो पण वाटह्लाला कटकटीच र्जौंत आङ्कया. महाराङ्ग-ीय कुटूबे भेटली पण आदरतिखयात ह्नएयेकाचा आखडता हात! जो तो आह्णहाला वाटेला लावायला बघतोय, कटवायला बघतोय. खूप चीड आली, राग आला. वाटले असे आपले बाधव असतील तर काय पहायचे, माघारी जावे, पण मी धीर धरला. "ङ्मयाप करावा अती पण सताप नसावा!'
खविळरि र्हीाश ळिशिचे इजिनीअर मराठी होते. एयाना भेटलो. आह्णही पावसात भिजतोय पण आत कपनीअया गेटमAये बोलवेनात. घर तर राहिले दूर! सनशाइलन डाइॄग कपनीत गेलो. तेथङ्कया महाराङ्ग-ीयन गर्हैंथानेहि "मु,ाम कज्ज् का?' ह्णहणताच हात झटकले.
राखी येथील मराठी समाजामाफलत एके ठिकाणी उतरएयाची सोय केली. या र्सैंथेची र्ैंवत:ची इमारत नङ्महती. जिथे उतरलो एयाअया चेहङ्खयावर ह्नसमता नङ्महती. तेथङ्कया मराठी मडळींशी ओळख काढली, नाती, म्रखी वग्ररे सागितले पण एयाचा कल आह्णहाला टाळएयाकडेच होता.
आमअयाकडे र्पोैंटल आयडेंटीफिकेशन नङ्महत एयामुळे खूप पाणउतारा करत होते पण आह्णही डगमगलो नाही. उलट विरोध जितका र्जौंत तितकी मोठी ह्नगतीची मजल या वखाीचे आह्णही! पी. टी. आयअया मह्यनेजरने दोन - तीन वखापखात आमअयासाठी ह्नयएन केला, तेहि आह्णही एयाअया खनपटीस बसलो ह्णहणून! येथे वगलणी खूप कमी मिळाली.
आज कटकमAये केस कापून घेतले. राखी इ. िू. क. चे मह्यनेजरअया घरी गेलो. तेथे मह्यनेजरबरोबर कायलवाह इ. आले. फार तकतक.
मह्यनेजरअया मते आह्णही एयाअया समोरअया धमल शाळेत रहाव.. ह्णहणे तेथे फ्रुी. आह्णही कटकहख़न धमलशाळा गावी गेलो पण तेथे धमलशाळेत न राहता एस. बी. जोशी क.अया ब्रुाहृणीपुलाअया कस्पवर - र्गेैंट हाऊस मAये "र्गेैंट' (सधमाननीय) ह्णहणून राहिलो. भारतात (हि"दु) धमलशाळा ह्णहणता येइलल अशा धमलशाळेत आह्णही कधीच राहिलो नाही. पण जग ही एक धमलशाळा आहे. एयात आपण सवलच राहतो. जधम व मएयू ही एया शाळेची दोन दारे (दरवाजे) आहेत. एक यायला व दुसरे जाएयासाठी. फार लोकाना वाटल व वाटत की आह्णही धमलशाळेत राहाव, राहिलो असतो पण "मुसाफिरखाधयातून' (धमलशाळेतून) अएयत चोङ्खया होतात - असुरक्षित. ह्णहणून कोणी पहारा करायचा? आह्णही रोज 40, 50 म्रल चालङ्कयावर निङ्घकाळजीपणे झोपून झीज भज्ज्न निघायला हवी, मेंदूला विश्राती हवी. आह्णही जेथे जेथे उतरलो तेथे आह्णही कधीहि मनात आणल नाही, चि"ता केली नाही की वाटल नाही - अमूक, तमूक आपल चोरीला जाइलल काय नि तसच झाल. कधीहि कोठेहि चोरी झाली नाही.
मला आज सुधीर पिसोळकर याचे (भा्रयनगर) विशाखापटनमश्र्नला पाठवलेल - तेथून रिडायरेक्ष्ट केलेल काडल मिळाल.
यानतरचे दिवशी पी. टी. आय. मह्यनेजरसाहेबाअया ओळखीने डेली "समाज' उडिया वखापखात छायाचिखासहित ह्नसिजी मिळाली. हा सुवणल दिन ह्णहणजेच भाऊपद क. 5. एयाच ह्णहणण दोधही दुचाक्ष्याअया पाटह्ला पुढे हङ्मयात. माझी पाटी मागे असे. फोटोपुरती माझी पाटी पुढे लावली. ती नुसती पुढअया चाकावर अलगद ठेवली; अलगद - जरा वारा आला असता तरी पडली असती.
पी. टी. आय. मह्यनेजरानी ङ्मही. एस. जोग याचा पखाा सागितला ह्णहणून तेथे गेलो. कनलल ङ्मही. एस. जोग, एनश्र्न. सी. सी. डायरेक्ष्टर, ओरिसा र्ैंटेट, कस्टोंमेंट रोड, कटक (ओरिसा). येथेच आह्णही ह्नथम - वीजेअया घटेऐवजी वापरङ्कया जाणाङ्खया घटा (पडणाला लावतात) पाहिङ्कया. अशा उखारेंत वापरतात. देहली, जयपूर, नेपाळ वग्ररे ठिकाणींहि. या घटाना देहलीअया, जयपूरअया (वा नेपाळी) "घटा' ह्णहणतात. ङ्मही. एस. जोगसाहेब याना "र्इैंटनल टाइलह्णस'मुळे अगोदरच कङ्कपना होती. ह्नचड र्ैंवागत - तेथे उपाहार झाला. गङ्महाची खीर, भरपूर चहा, र्टोैंट, कुङ्कफी इ. पुङ्घकळ गप्तपा. सा्र. जोग हमजुरपागेअया विणार्थीनी - एयाना तामिळ चागल येत.
जोग याचे घरी एयाचे कुणी नातेवाइलक का कोण होते ते ह्णहणाले "मला किैमरपेक्षा उटी (फार) आवडते. उटीला उधहात असतानाहि पोणिलमेअया चादएयात आहोत अस वाटत. हे अयाच एयाच व्रयंीक मत आहे. ङ्मयंी तितक्ष्या ह्नकति हेच खर. काहींना कैमीरपेक्षा केरळ अधिक सुदर वाटत. ्रवाङ्कहेरलाहि किएयेकजण ह्णहणाले, चिखपटात, फोटोत कैमीर जितक सुदर वाटत, फार सुदर असेल अस वाटत पण ह्नएयक्षात एयाहख़न कमी सुदर आहे. येथील वरील ङ्मयंी व ्रवाङ्कहेरला भेटलेङ्कया ङ्मयंी ह्णहणाङ्कया, श्रीनगर फार गचाळ, घाण व र्अैंवअछ आहे, उघडी गटारे वाहत आहेत... तर वरील येथील ङ्मयंी ह्णहणाली, "कैमीरमAये फं पहेलगाम सुदर आहे. पण उटी एयाहख़नहि सुदर - र्टीशशि षि कळश्रश्री.'
"किमप्तर्यिैंत र्ैंवभावेन, सुदरमश्र्न वाप्तय सुदरमश्र्न यद्रव रोचते र्यैंम्र, भवेतश्र्न तदश्र्न र्तैंय सुदरमश्र्न' या सुभाषिताह्नमाणे सवल आहे.
माख जगातील अनेकाचे मत आहे की र्िैंवएझलॄडपेक्षा कैमीर अधिक सुदर आहे. ह्णहणून र्िैंवएझलॄडला युरोपचे कैमीर ह्णहणतात.
सकाळी "समाज' मAये गेलो. "समाज' हा उडिया भाषेतील द्रनिकाप्रकी सवालत अधिक खप असलेला "पेपर' आहे. एयानी आमचा फोटो आलेला अक दिला व मोठा फोटो दिला. पण रलाह्यक विकतहि दिला नाही. आह्णहाला ह्नथमच फोटोसहित ह्नसिजी लाभली. हे आमअया ओरिसा ह्नवासाचे एक महान व्रशिङ्घटह्लच ह्णहणाव लागेल.
मग पी. टी. आय. अया मह्यनेजर साहेबाकडे गेलो. ते घरी नङ्महते. एयाअयामुळे समाजचा "रलाह्यक' मिळतो का पहाव ह्णहणून. एयाअया घरातील ङ्मयंींशी गप्तपा गोङ्गी. एयाना केरळ, गोवा पहावयाचे आहे. एयाबजल मागलदशलन केल. एया आह्णहाला उणासाठी बेसन लाडू कज्ज्न देणार.
मग "समाजा'त गेलो. तेथे उशिर होऊ लागला ह्णहणून आह्णही ह्णहटल चा्रलिया गज ला जायचय - णा लवकर - तेङ्महा एयानी सागितल "वाटेत कच्चयुल' आहे. तरी आपण जाऊ नये. ह्णहणून पुन: परत पी. टी. आय. मह्यनेजराचे घरी आलो. तेथून कसलन राइस मिलला फोन कज्ज्न जोगळेकराना निरोप णायला सागितला. मला यापूर्वीच वाटल होत की आपला येथे जेवायचा योग येणार. तो आज असा (कच्चयुलमुळे) विचिखपणे आला. आमचा आज येथे जेवायला योग येएयासाठी "कच्चयुल' घडवला - नियतीने - मोठी गमतीदार आहे नियतीची किमया! येथे बहारदार जेवण झाल. आज सकाळी हाह्यटेलात उपाहार. पी. टी. आय. मह्यनेजरानी आह्णहाला पुढअया ह्नवासाबाबत नवा मागल सागितला. आह्णही जोगळेकराकडे परत आलो. तेथे आह्णही आज कच्चयुलमुळे अडकून पडलो आहोत - ह्णहणून जेवायला येऊ शकत नाही. इकडे सुखज्ज्प आहोत - हा निरोप पोचला नाही. आह्णहाला येथे येएयाबाबत फार वेगळा - अपरिचित अज्ज्द गलिअछ र्रैंता घेऊन याव लागल. पी. टी. आय. मह्यनेजरानी मागलदशलन केल.
आज काही भागात "कच्चयुल!' आमअया सहलींतला एकमेव कच्चयुल. आमअया जीवनातील पहिला "कच्चयुल!' एका काह्यलेज विणाखयालचा रेडिओ सेट रोख वा हप्तएयाने घेएयावर ङ्मयापाङ्खयाशी वाद होऊन एयाला भेसुर ज्ज्प ह्ना झाल. दगल पेटली. विणाखयाॄअया जमावानी काही दुकाने लुटली. मारामारी झाली.
यानतर "कटक'चा निरोप घेतला. उलटा वारा, र्रैंता का; नवीन करत आहेत. पूल नाहीत. "धमलशाळा' गावाकडे निघालो. "धरमशाळा' असहि ह्णहणतात. महानदी पुलावह्वन पार झालो. हा पूल आमअया वेळचा भारतातील सवालत मोठा पूल होय. लाबीने सुमारे 1। म्रल. हा पूल देखील नुकताच चालू झाला होता. दिनाकाने बरोबर एयाचा आज 3 महिधयाचा वाढदिवस होता. कटकपासून 32 म्रलावर धमलशाळा. शोधत शोधत धमलशाळा कस्पवर गेलो. जेथे एस. बी. जोशी क. चा कस्प होता. एस. बी. जोशी क. येथे ब्रुाहृणी नदीवर मोठा पूल बाधत आहे. येथे भट, परचुरे, इ. भेटले. परचुरेंनी दाजिललि"ग व आसाम सोडून सवल हि"द पाहिला आहे. एयानी काही पखो दिले व मागलदशलन केल. ते ह्णहणतात उडिया भाषेत व मराठीत अएयत साह्णय आहे. उडिया भाषा ह्णहणजे मराठीची सवतच.
दोधही वेळा कपनीने भोजन दिल. कस्पातील "र्गेैंट हाऊस'मAये आमचा मु,ाम होता. "साइटवरहि' उखाम ङ्मयर्वैंथा आहे. सडास - बाथज्ज्मचीहि चागली सोय आहे. कपनीत बहमतेक सवल राअयाची माणसे आहेत. अथालत केरळची काही माणसे भेटली. एयानी फार र्ैंवागत केल. कुणीहि कोणएयाहि ह्नकारचा काहीहि खास दिला नाही. आसामचे एक महाराङ्ग-ीयन भेटले. ते ह्णहणाले गोहखाीला महाराङ्ग- मडळ आहे. आसामात सवल र्रैंते "पिचिंग'चे आहेत. डामरी र्रैंते फं काही शहरातून आहेत. "पिचिंग' रोडसश्र्न वज्ज्न सायकल जाऊ शकत नाही. एह्निल ते सप्तटेंबर सतत ह्नचड पाऊस असतो. येथे एकजण ह्नएयेक ह्नाताची र्सैंकती वेगळी आहे अस मानणारा वाटला (भेटला). राखी काह्यफी झाली.
खडकपूरकडे कूच केले. पण (सु)योग वेगळाच होता. वाटेत एका मराठी भाषिकाने मराठीत हाक मारली. हे को. ब्रुा. चे (कोकर्णैंथ ब्रुाहृण) अभिमानी वाटले. याना पुणे व नागपूरचा अभिमान होता. याचे नाव सहैंबुजे. "सहैंर्हैंते कमलावराने..' अस मला वाटल. एयानी र्ैंवत:हख़नच आमची राहएयाची एयाचे घरी सोय केली. हा वार बुधवार - याच वारी श्री दखााचा जधम झाला. येथे झोपणे, सामान ठेवणे, चहा झाला. मग गुजराथी मालकाअया उपाहारगहात उपाहार घेतला. येथे उतरायचा योग आमअया दुचाकीअया "पाटह्ला'मुळे मु्रूयत: आला. येथील हाह्यटेलमधील गुजराथी माणूस लगेच मराठीत बोलला तेङ्महा किती आनद झाला ह्णहणून सागू? जणू अगावर रोमाच उभे राहिले!
आह्णहाला सहैंबुजे यानी ह्नचड सहकायल व मागलदशलन दिल. येथील खविळरि खिीींर्ळींीींश षि ढशलहिश्रिसिूत जाएयाबाबत एयाची अपूवल मदत झाली. ती येथून सुमारे 4, 4।। म्रल दूर आहे. "हिजली' जवळ आहे. "हिजली' खडकपूरचा एक भाग आहे. आय. आय. टी. तील श्री. एस. ङ्मही. देशपाडे (फिजीक्ष्स) याना सहैंबुजे यानी आमचेकडे एक चि÷ी दिली.
श्री. एस. ङ्मही. देशपाडे याचेकडेच जेवण झाल. एयानी आय. आय. टी.त फार पुढाकार घेतला. आय. आय. टी. दाखविली. ही हि"द मधील पहिली आय. आय. टी. यु एस. ए. अया सहकायालने बाधली. बी. टेक., एम. टेक. इ. कोर्सेस आहेत. एक ह्नचड महाविणालय - इजिनिअरि"ग काह्यलेज सुमारे 1951ला झाले. येथील श्रक्षणिक पातळी उएकङ्ग आहे. इमारतींची बाधणी, रचना, आकषलक व आधुनिक, रह्णय जागेत आहे. येथून पाय निघत नाही. आह्णहाला अतिशय आवडली. काही काही ङ्मयंी"ना कानपूर, मुबइलला ह्नवेश मिळत असूनहि एयानी मोठह्ला ह्नयएनाने खडकपूरला ह्नवेश मिळवून शिक्षण घेतल. येथील अनेक विणार्थी परदेशात ण.ड.अ.त गेले. जाऊन आले. हि"द मAये खडकपूर, कानपूर, देहली, मुबइल व मऊास येथे आय. आय. टी. आहेत. श्री. देशपाडे यानी अनेक मराठी माणसाना भेटवल. श्री. रेगे -हेड आह्यफ द आकिलटेक्ष्चर ह्नभाकर भागवत यानी पुढचे काही पखो दिले. कलकखाा - देहली र्रैंएयाची छ.क. 2 कङ्कपना दिली व तोच पुढे छ.क. 1 देहली - पठाणकोट.. हा जी. टी. रोड पेशावरपयॄत आहे. उणा कलेक्ष्शन होइलल (पगाराचा दिवस) ह्णहणून मु,ाम ठेवला - खडकपूर येथे. मराठी विणार्थी भेटले. कारखानीस या विणाखयालने देशपाडे सराचे घर दाखविले. सा्र. देशपाडे पुएयाअया. गप्तपा झाङ्कया. कारखानीसने वसतीगहाअया खोलीवर बोलवल. तेथे ओक (मुबइल) हा विणार्थी भेटला. कारखानीस अबरनाथचा आहे. श्री. ओक यानी बहममोल सहकायल केल. मदत केली आह्णहाला. आह्णहाला हि"र्दुैंथान ह्नवासात "ओक' आडनावाची जी माणसे भेटली एयातील 999 ट,े फारच अगएयशील होती. हा लीडरच ह्णहणाना. दुसङ्खया दिवशी यालाच आमचा निरोप घेताना वाइलट वाटल. यापूर्वी 1चितच कुणाला वाटल असेल! श्री. मुकादम याना भेटलो. एयानी लहानसा कायलक्रुम करएयाची शकल काढली. सAया परीक्षा चालू आहेत. पण परवा सुटी आहे ह्णहणून. घरी पोचवायला ओक आला. येथील कस्टीनमAये फार चहा पिणे -खाणे - फराळ झाला. फार आग्रुह. ओकचा एयातून अति ह्नेमळ अति आग्रुह. ह्ना. राजोपाAयाय भेटले. एयाअयाशी गप्तपा व ओळख झाली. ीशषशीशलिशी मिळाले.
जागा - रचना - परिसर - नितात निवात व रमणीय वाटतो. माख वग देशीय हवेने "कटाळा' येतो. "आळस' येतो. मी ओकला अल्लयासाबजल विचारल तेङ्महा तो ह्णहणाला. "आह्णहाला इतक उएकङ्ग व आएमीयतेने शिकवतात, इतक्ष्या सोइल आहेत - इतक सार आमअयाकरिता आहे तर आह्णही चागला - भरपूर - मन लावून अल्लयास करायला नको का!' अशी वाक्ष्ये, उदश्र्नगार महाविणालयीन विणाखयालचे तोंडची आहेत यावर वििास बसण कठीण आहे. अशा विणाखयाॄमुळेच हि"र्दुैंथानला पुन: फार चागले भा्रयाचे दिवस येतील. अशा ङ्मयंींना यो्रय सधी दिली तर नििैचतच भारत इतर सवल देशाअया पुढे जाइलल, अशा ङ्मयंींची आणखी स्रूया वाढायला हवी.
आय. आय. टी. चा फोटो घेतला. राखी उपाहारगहात खाणे. यानतरचे दिवशी गुज्ज्वारी कलाइलकोंडा लङ्घकरी विमानतळ - येथे गेलो. तेथील काह्यलनीत - 1ाटलसलमAये गेलो. येथे सवलश्री गोडबोले, खोचीकर इएयादिंना भेटा अस आह्णहास सहैंबुजे यानी सागितल. श्री. सहैंबुजे यानी र्ैंवत: वङ्खहाडात बरीच दुचाकी चालवली आहे.
खडकपूरअया पुढे वाटेत शैं दाखवून घाबरवायचा ह्नयएन झाला होता. कलकखयास श्री. पाकणीकर भेटले. ह्ना. पाकणीकर यानी महाराङ्ग-ात दुचाकीने ह्नवास केला आहे. कशरव षि ींहश ऊशिीं. (अीलहळींशर्लींीीश). एयाचेकडे मोटर कार आहे. आथिलक सुबखाा आहे. पण अएयत साधे, मनमोकळे, स,ान वाटले. याचा पखाा - रेफरधसश्र्न खडकपूरअया आय. आय. टी. तील भागवतानी दिला. भागवत ह्णहणाले होते मी पखाा (पखो) देइलन तो असाच की जो तुह्णहाला चागला उपयोगी पडेल. एयानी दिलेले बहमतेक पखो असेच निघाले. ते ह्णहणाले होते आह्णही असा पखाा देणार नाही की तेथील माणसे विचारतील "हा कोण भागवत?' काल आह्णही आमचे इतर सामान व दुचाक्ष्या येथेच ठेवङ्कया. ते आता 2 महिने बाहेरगावी (टूरवर) जाणार. पण आह्णही ह्णहटल इथे आमअया सायकली व काही सामान राहिल तर चालेल? एयानी ताबडतोब होकार दिला. ह्णहणून आह्णही जज्ज्रीचे सामान बरोबर घेतले. नतर बोटह्यनिकल गाडलन पहायला जाणार होतो. पण पाऊस फारच पडत असङ्कयाने रहीत केले. पाकणीकर सराअया मोटारीतून हा्ररा - हावडा - हाबडा - ... र्ैंथानकावर गेलो. हावडा पूल आह्णहास बावरिया वज्ज्न येताना दुज्ज्न - काही म्रलावज्ज्न दिसला. धनबाद गाडीने सुहास दुगालपूरला गेला. नतर मग पाकणीकराशी थोडा वेळ बोललो. हाबडा र्ैंटेशन पाहिल. बगालात किएयेक हि"दी शरदाह्नमाणे मराठींतील "व' चा "ब' करतात. ह्णहणून येथे हाबडा ह्णहणतात तर इग्रुजीत "ड' चा "र' ह्णहणून हा्ररा करतात. हा्ररा र्ैंथानक ङ्मही. टी. पेक्षा लहान वाटत. हा्ररा र्ैंथानकाजवळील काही र्रैंता नुसएया दगडाचा आहे - चिपींग रोड - जसा महाराङ्ग-ात अया नदीवरील पुलावज्ज्न (ओढह्लावरील) - पावसा—यात पाणी जात - एयावर काही ठिकाणी केलेला असतो, अथवा नदीकाठचे काही गावात जसे र्रैंते आहेत तसा हा पथ आहे. कारण - अतिशय सतत रहदारी - ह्णहणून (मातीचा, खडीचा) डामरी, सिमेंटचा टिकत नाही ह्णहणून. काही ठिकाणी विटाचा आहे. काह्यफीहाऊसमAये आह्णही चहा व भजी घेऊन आलो. नतर मडळात आलो. मडळात काही माणसे भेटली.. नतर श्री. दाडेकर याना भेटलो. विशाखापड्ढणचे दाडेकर यानी हा पखाा दिला होता. यानी आह्णहाला हाह्यरलिक्ष्स दिले. नतर मडळात आमअया पर्रििैंथतीअया ृङ्गीने ह्नयएन केले. राखी जेवण घेतले व अनिल भिडे याअया घरी गेलो. राखी 1 पयॄत श्री. वाळवेकर याअयाशी गप्तपा मारङ्कया. मडळातील लोकाना भेटएयाअया ृङ्गीने चचाल केली. ह्नयएन केले. पण काही जमले नाही. कारण कलकखयाअया मराठी लोकाना बगालची हवा लागली आहे, जशी मऊासअया लोकाना मऊासची हवा लागलेली आहे. विशेषत: महाराङ्ग- भवन ए्रमोरजवळचे वाळवेकर ह्णहणाले, तुह्णही आज लोकाना भेटला का नाही. आता परत रविवारशिवाय कुणी भेटणार नाही. मग असे करा. उणा श्री. फडके याअया घरी जा. एयाना सागा. कलकखाा तुह्णही बसने पहा. आह्णहाला तर बस आवडत नाही. आता काय करणार? बसने गडबड, फार घाइल होते. पराधीन असङ्कयाने नीट पहावयास मिळत नाही. ह्णहणून आह्णही नको ह्णहणालो. राखी खूपच गप्तपा झाङ्कया. वाळवेकर ह्णहणाले तुह्णही भाषण करणार का? येथे फार मोठा आह्यडीअधस आहे किंवा तुह्णही 8 - 10 लोकाना भेटा. गप्तपाचा कायलक्रुम ठेवएयास सागा. उणा सकाळी फडके याअयाकडे जायचे ठरवून राखी एकला झोपलो. कलकखाा मु,ामी दररोज सुमारे याच वेळेस झोपलो पण सुमारे 5 - 6 वाजता उठलो. ह्णहणून विश्राती फार कमी मिळत असे. कारण इतर ठिकाणी लवकर उठायची सवय होती. मी तर पुएयासच 4 - 5 वाजता उठतो. कलकखयाला लवकर सूर्योदय होतो ह्णहणून 6 पयॄत झोपलो तरी 4।। - 5पासून जागेच राहात होतो.
यानतरचे दिवशी र्ैंनान इएयादि कह्वन 7।। नतर श्री. फडके याचे घरी गेलो. तेथे सभाषण - गप्तपा. एयानी रसगु,े, कडबोळी, र्बिैंकीटे, चहा इ. आह्णहाला दिल. आज वग देशात - ह्नदेशात - र्ैंटेट कश्रिळवरू होता. ह्णहणून सार कस शात शात होत. फडके ह्णहणाले 10 वाजता मडळात या. आह्णही
सा-. फडके याचेकडून पुढचे काही पखो घेतले. बराच वेळ गपा झा%या. एयानी पण बसने कलकखाा पहा असा आगीह केला. श्र्नहणून आश्र्नही बसने कलकखाा पहायचा अखेर निणलय घेतला. याचे ममुख कारण दुचाकीने पहाएयासाठी मागलदशलकाची फार ज,री होती. पण असा कुणी येथे मिळेना. "पायलट' अशी ज,री असएयाचे मुमय कारण हे की उरश्रर्लीींींर ळी र्ाीलह ािीश लीिुवशव लळींू. लोकस्रूया सुमारे 1 कोटी आहे. कलकखाा नगरीचा ह्नचड - अजैं र्विैंतार. ह्नचड हा शरद अपुरा पडतो इतकी रहदारी - माणसाची, वहानाची. इतर शहराह्नमाणे र्ैंवतख विचारत फिराव तर - कुठे विचारायला थाबलो ह्णहणजे आमअया भोवती गर्दीचा सागर उसळत असे. एयात वग ह्नदेशातील लोक अति उएसाही.. पण र्शिैंतह्निय नाहीत.. एयाना समूहाने चालायची फार आवड - ध,ा मारत चालायची सवय झाली आहे. गर्दी झाली की आरक्षक येत व आरक्षक (पोलिस) आणखी जमाव याअयात बाचाबाची - चकमकी - खडाजगी व मारामारी जुपत असे नि आह्णहाला तर वरचेवर विचारएयाचे ह्नसग - रर्लिीीं वळीशलींळििी - ीरिवी.. कलकखयात ट-ह्यम, माणसाने ओढायअया रिक्षा, ब्रगी (ङ्महीक्ष्टोरिया) इ. इतर दुमिलळ असणारी सवल ह्नकारची वाहने भरपुर आहेत. ट-ह्यह्णसनाहि 1, 2 डबे असतात. दुमजली बसेस, उरीी, र्ढीीलज्ञी, सायकली, वेगवेग—या ह्नकारअया हातगाडह्ला, चा्रक व सकलङ्कस अतिह्नचड आहेत. सातसात दहादहा र्रैंते एके ठिकाणी मिळतात. ह्नवेश बद तथा वनश्र्न वे बरेच आहेत. अनेक ह्नकारचे ट-ह्यफिक सिमङ्कस, टह्यक्ष्सीज खूप आहेत. सवलच अवाढङ्मय, अगडबब आहे. किएयेकाना वाटत मुबइल भारतातील सवालत मोठे शहर आहे व जगातलेही एक मोठे शहर आहे. एयानी कलकखयाला जर एकदा भेट दिली तर एयाचे डोळे दिपतील! पुढअया काळात येथे देशातली पहिली मेट-ो झाली. येथेच ह्नथम सरकते जिने आले.
श्री. सुबोध फडके यानी बगाल राअयाअया टुर्रिैंट रयुरोला फोन कज्ज्न आमची उणाची आराम गाडीची दोन तिकीटे राखून ठेवावयास सागितली. फोन मडळातून केला. आह्णहाला टुर्रिैंट रयुरोत पोहोचएयास दोन वाजले. पुएयाचे श्री. लोहगावकर यानी आह्णहाला बसमAये बसवून दिले. आह्णही टेलीफोन भवन बस र्ैंटाह्यप उतरलो. हीच ती आमअया वेळची हि"र्दुैंथानातील सवालत उच इमारत होय. भारतात ही इमारत सवालत अधिक मजङ्कयाची एयावेळी होती. 1964 साली याहख़न अधिक मजङ्कयाची इमारत हि"र्दुैंथानात इतरख कोठेही झाली नङ्महती. ही इमारत 20 (वीस) मजङ्कयाची आहे. या आमअया सहलींत मऊासला 14 मजली (ङ.ख.उ.ची) इमारत आढळली. टेलीफोन भवन ही इमारत अथालत पी अस्ड टी. खाएयाची आहे. माख ही इमारत बरीच जुनी आहे. टुर्रिैंट रयुरोतील माणसाने ह्नथम आह्णहास सागितले की, तिकीटे सपली. पण मग आह्णही फोन केला होता असे सागितङ्कयावर आमची तिकीटे आह्णहास दिली. दूरAवनीने तिकीटे राखून ठेवएयाचा जीवनातील हा आमचा पहिलाच ह्नसग असेल. तिकीटाचा दर पाच ह्वपयास एक असा होता. सुमारे 62 म्रल एका दिवसात फिरवतात. या टुर्रिैंट रयुरोंत ठरिव चरि षि खविळर नङ्महता. तेङ्महा एयानी सागितले र्ॠिींीं. षि खविळरअया टुर्रिैंट रयुरोमAये जा व तेथे मिळेल. परतु तेथेहि तीच गत झाली. मग एयानी काही बुक र्ैंटाह्यलची नावे दिली. जाता जाता छशु चरिी या नावाचे एक दुकान लागले. हे एर्क्ष्ैंप्तलेधड भागात येते. हा भाग व चा्ररगी, डलहा्रसी र्ैं1ेअर इएयादि भाग कलकखयातील फारच सुदर, आकषलक, रचनाबज व फार र्ैंवअछ आहे. याच दुकानात आह्णही हावडा पुलाचा फोटो विकत मिळतो तोहि घेतला. या दुकानात ठरिव चरि षि खविळर जो आह्णही मऊासअया टुर्रिैंट रयुरोत पाहिला होता तो मऊासला सागएयात आलेङ्कया कि"मतीलाच मिळाला. (ह्वपये तीन फं). हा दोन भागामAये आहे. याचा र्विैंतारही कलकखयाह्नमाणे अथवा हि"र्दुैंथानह्नमाणे ह्नचड आहे. तो उघडएयासाठी सुमारे एका डबलकाह्यटइतकी जागा लागते. या नकाशाचा आह्णहाला ह्नवासाकरिता उपयोग झाला. अगदी असाच नकाशा आह्णहाला डाह्य. श्री. केळकर याचे कनिव पुख देऊ करत होते (महख़मAये). हा नकाशा 1962 मAये ह्नसिज झाला. हा नकाशा दोधहीहि टुर्रिैंट रयुरोत मिळाला नाही. पण छशु चरिीमAये मिळाला यावह्वन हे दुकान किती महखवाचे, मोठे व सुदर व सुह्नसिज आहे हे कळून येइलल. मग बसने मडळात गेलो. कलकखयाचे महाराङ्ग- मडळ आमअया ह्नसिजीचा बोडल लावएयास तयार नाही. तथा आमअयाबजल सूचना, निवेदन लावएयास तयार नाही. सकाळी धमलशाळा येथील (ओरिसा) परचुरे व केरळचा एकजण व नतर खडकपूर येथील आय. आय. टी.चे भागवत भेटले. आज श्री. रेखडे (रेखडे डी. डी.) 105 अ, मोतीलाल नेहज्ज् रोड, कलकखाा 29 याना भेटलो. हा भाग माख महाराङ्ग- निवासाजवळअया आसपास आहे. हा पखाा भुवनेरिचे श्री. तक यानी दिला होता. येथे आमचे आदरातिखय झाले. चहा दिला. पाच ह्वपये देणगी दिली. श्री. रेरवडे हे हि"र्दुैंथानातील वायुदलात व्रमानिक आहेत. एयानी युजातील आपले काही अनुभव सागितले. एयानी हि"द व चीन 1962 अया युजात बहममोल कामगिरी केली, अतोनात परिश्रम केले. ह्नाण पणाला लावून कायल पार पाडले.
बसने कलकखाा पाहिले. इलडन गाडलधस, बोटह्यनिकल गाडलन, बेलूर मठ, दक्षिणेरि, ज्रन मदिर इ. ह्नेक्षणीय र्ैंथानाना भेट देऊन जेवणाची सुड्ढी झाली. 12.45, 1 ते 2, 2-10 या वेळात जेवणाची सुड्ढी होती. वरील र्ैंथाने सुदर व महखवाची असून ती महाराङ्ग- निवासापासून अति दूर आहेत. ही र्ैंथाने आराम गाडीने जज्ज्र पहावीत. पण जेवणानतर जी र्ैंथाने दाखविएयात आली ती महाराङ्ग- मडळापासून फार दूर नाहीत, तसेच फार महखवाची व आकषलकहि नाहीत. ही ठिकाणे बसने वा चालतहि पहाता येएयासारखी आहेत. आह्णही र्ैंपेशल डोसा वग्ररे घेऊन उपाहार केला. एयानतर ह्णयुझिअम, ङ्मिहक्ष्टोरिया मेमोरियम हाह्यल, ह्नाणी सग्रुहालय, नह्यशनल लायब्रुरी, रवि"ऊनाथ टागोर हाऊस, रवि"ऊ सरोवर ही र्ैंथळे दाखविएयात येतात. जी माणसे महाराङ्ग- निवासात उतरतात अथवा निवासाअया आसपास राहतात एयानी रवि"ऊ सरोवर येथे आराम गाडीचा शेवटचा र्ैंटाह्यप आहे, तेथे उतज्ज्न आराम गाडीचा निरोप ंयावा. कारण येथून फं 1-1।। म्रलावर महाराङ्ग- निवास आहे. चालत निघालो की, निवास केङ्महा आले हे तुह्णहाला कळणारहि नाही. ह्णहणजे बसची यातायात नाही. दक्षिणेरि हे मदिर अथालत रामकङ्घण मठ हे कलकखयापासून 5 म्रल अथवा 8 किलोमीटर अतरावर हमगळी नदीअया तीरावर आहे. येथेच रामकङ्घण परमहसानी आपले बरेचसे जीवन ङ्मयतीत केले. येथे रामकङ्घण परमहसाअया काही गोङ्गी वा र्वैंतू सरक्षित केङ्कया आहेत. सुह्नसिज काली मदिर हमगळी नदीअया उजङ्मया किनाङ्खयावर आहे.

No comments:

Post a Comment