उपराङ्ग-पति"ची भेट
आह्णही 15-40ला 6, मा्रलाना आझाद पथ येथे पोहचलो. 15-55 ह्णहणजे दुपारी 3-55ला डाह्य. झाकिरहमसेन मिटींग हाह्यलमAये आले. चारची वेळ असून 5 मिनिटे आधीच आले. तएपूर्वी तेथे ङ्मिहजीटसल बूकमAये र्ैंवाक्षङ्खया केङ्कया. ते येताच एयानीहख़न र्हैंतादोलन केल. चहा-खारी, र्बिैंकीटे इएयादि झाले. सटिलफिकेट देऊ ह्णहणाले. 20-30 मिनिटे सभाषण - चचाल - हि"दीत. एयात मी ह्णहटल सवल जाती धमिलय बाधवानी आह्णहाला मदत केली. ते ह्णहणाले, "का्रनसे भी अअछे काम के लिये सब लोग मदद करते ह्र।' पुढे डाह्य. झाकिर हमसेन राङ्ग-पतीहि झाले. अस होइललच ही माझी खाखी होती. ते राङ्ग-पतिपदावर असतानाच निधन पावले. अशी पहिलीच वेळ. तसेच एयाअया निधनानतर कास्ग्रुेस दुभगली - 1969.
श्री. ङ्मही. फडके याना भेटलो असता ते ह्णहणाले, "फोटो पाहिजे... ह्णहणजे तुमचा उपराङ्ग-पति"बरोबर फोटो काढायला हवा.' नि ते तशी ङ्मयर्वैंथा करणार. येथील सर्वोखाम चिखगह ओडेनमAये आह्णही जेथे उतरलो होतो एयातील बङ्खयाच ङ्मयंींना चिखपट दाखवला.
महामखी-ह्नधानमखी-पतह्नधान मा. श्री. लालबहादूर शौंीजी याची भेट:-
सकाळी ङ्मही. फडके याअया घरी गेलो. चहा झाला. एयानी महामखी शौंीजींअया निवार्सैंथानी - 10, जनपथ - दूरAवनी केला आणि आह्णहाला लगेच तेथे जाएयाची आज्ञा झाली. आह्णही उपराङ्ग-पति"चा सेवक सोबत घेऊन 10, जनपथावर गेलो. पतह्नधान लालबहादूर शौंीजींची भेट झाली. सAया येथे मा. सोनियाजी गाधी राहतात.
"आप बडे बहादूरीका काम कर रहे ह्र'।
आमअया सभाषणातील हे एयाच ह्नमुख वाक्ष्य. र्हैंतादोलन! अतिशय साधे पण खबीर ङ्मयिंमएव आणि नेतएव. माझा शौंीजींबरोबर फोटो काढलाय. हे ह्नभाकरच खास काम! 17-11-1964 असा हा महान दिवस! असा हा आयुङ्घयातील सुखद क्षण! शुभ ह्नसग! या व अशा गोङ्गी या साहसी सहलीमुळेंच शक्ष्य झाङ्कया.
सकाळी डी. आर. तथा आनदराव चङ्महाण भेटले. "सायकाळी या' ह्णहणाले. तदश्र्नवतश्र्न गेलो. चहा झाला. "उणा या.'
सर धयायाधीशाची पुधहा भेट
जगपयलटन - भाग - हि"र्दुैंथान भ्रुमण यात पहिली महान ङ्मयंी भेटली ह्णहणजे सरधयायाधीशच. मा. श्री. पी. बी. गजेंऊगडकर. भारताचे चीफ र्जैंटीस - सुह्नीम कोटल. बगळूर मु,ामी येथील पहिङ्कयाच दिवशी ओळख कह्वन दिली मा. श्री. रवि"ऊ किर्र्लोैंकर यानी. असा अपूवल योग! एयावेळी ते ह्णहणाले होते, "दि,ीस या, भेटा'. ती वेळ आली. येथे फोनवर अपाह्यइॄटमेंटच जुळल नाही. मु्रूयत: दि,ीत फोनवर काम फार बिघडतात असा अनुभव. ह्णहणून येथे व इतरखहि आह्णही फोनअया भानगडीत कमी पडलो.
सायकल चालवली की चालते!
आह्णही एयाना ह्णहणालो, "काही लोक ह्णहणाले, एयात काय नवल आहे, सायकल चालवली की चालते. यात साहस काही नाही इ.' ते ह्णहणाले, "छे छे! नाही नाही अस मुळीच नाही. हे फार साहसी व महएएवाच मोठे कायल आहे. उपक्रुम आहे. तुह्णहाला जे लोक तस ह्णहणतात, एयाना काही कळत नाही. ते मूखल आहेत.' आणि आमच खूप का्रतुक केल. ह्णहणून आमअया साहसाची कुणी अवहेलना केली, "यात काय अनश्र्न एयात काय आहे,' ह्णहणून आह्णहाला नाव ठेवली की आह्णही एयाना सागितल, "आह्णहाला अस ह्णहणण ह्णहणजे भारताअया सरधयायाधीशाना ह्णहणएयासारख आहे.' मग ते लोक चूप बसत. कुणी परकीयानी काही केल का जरास केल की तोंडभर र्ैंतुती करत, करतात, करायची ही एयाची रीत व हि"दी नागरिकाअया उपक्रुमाना नाव ठेवायची - याला आह्णही ह्णहणतो, अजूनही गुलामगिरीची खूण आहे. सर धयायमूतिॄकडे दहा-पधरा मिनिटे गप्तपा झाङ्कया.
उपराङ्ग-पतींकडून ह्नमाणपख व आथिलक मदत. आज उपराङ्ग-पती
डाि. झाकिर हमसेन याअया समवेत दुर्चौयासह मकाशचिख. तेङ्महाहि वत:हख़न एयानी विचारल, तुश्र्नहाला आथिलक मदत व ममाणपख मिळाली ना? तसेच परत हतादोलन केल. राखी बहधमहाराॐ- भवनात वत:हख़न भोजन व आथिलक मदत. तीन दिवस जेवण मिळाल.
सकाळी अखेर आनदराव चङ्महाण, अम उपमखी भेटले - ह्नमाणपख मिळाल. सायकलींसह एयाअया समवेत आमचे ह्नकाशचिख. आथिलक मदत मिळाली. श्री. पळणीटकर याचेकडे एयाचे बधु, सचिवालय, मुबइल, भेटले.
पी. टी. आय. चे श्री. मुकुड भेटले. श्री. मुकुड यानी काह्यफी इएयादिने र्ैंवागत केले. याची मातभाषा कानडी आहे. दीड तासाअयावर तेथे बसलो. खेरीज भोजनाच राखी आमखण मिळाल. श्री. मुकुड यानी पी. टी. आय. कडून हि"र्दुैंथानभर सवल भाषेत आह्णहाला रातोरात ह्नसिजी दिली. "नवशंी' मुबइल येथे छापून (विमानाने) सकाळी देहलीस अक आला व मिळालाहि. आमअया सग्रुही - पहिल मराठी काखण. आध्रुमधील एका तेलगु मासिकासाठी मुलाखतहि एयानी लिहख़न घेऊन लेख तयार केला. लवकरच ह्नसिज होणार होता. असे पखकार व वातालहार असावेत अस कुणाहि स,ान माणसास वाटणारच. राखी साडेअकरापयॄत एयाअया घरी होतो. आणि पुएयास आङ्कयावर पुएयाअया पी. टी. आय. ला गेलो तर एयानी आमची वाताल घेतली नाही. मा. मखी
श्री. हजरनवीस याना भेटलो व भेट ठरवली.
डाह्य. सी. डी. देशमुख याना भेटएयास गेलो असता सा्र. दुगालबाइल देशमुख भेटङ्कया. आधी एया ह्णहणाङ्कया वेळ नाही. पण मग माख र्ैंवागत केले. शुभाशिवालद दिले. "तरयेतीस जपा' ह्णहणाङ्कया. चागली आथिलक मदत दिली. आधी ताप (निराशा) मग खूप र्ैंवागत हा अॆ. पी. चा गुणधमलच. तो इथेहि जाणवला. एया मूळ अॆ. पी. अयाच आहेत.
वाटेतून मु,ामावर, महाराङ्ग- माहिती केंऊातून काही कारर्णौंतव दूरAवनी केला तर कळल की ससदभवनात दुपारी 4 ला मा श्री. नदाजींची भेट ठरलीय. ह्णहणून मग एयाचे सचिव श्री. ओक याना फोन केला. आह्णही पाललमेंट हाऊसवर गेलो - कडेलोट बदोर्बैंत. तेथील रहदारी आरक्षक आह्णहाला उभच राहख़ देइलनात. मग सायकली घेऊन - या दाराशी - एया दाराशी - मग अनेक फोन याना बोलवलय का दर ठिकाणी विचाज्ज्न झाल की पुढे - जणू सात तपासणी नाकी. ह्णहणून आह्णहाला नाकी नऊ आले. साडेतीनला पोचलो. चारनतर
श्री. गुलझारीलाल नदा - गहमखी, भारत सरकार हे भेटले. वाक्षरी घेतली. मा. नेहह्वजींअया नतर ताएपुरते महामखी व पुढे 11/1/66 पासून थोडे दिवस पतमधान शाश्र्लीजींअया निधनानतरहि ताएपुरते पतमधान होते. मा. नदाजींचा जधम गोकुळाॐमीचा होय. एयानी पुढे शभराङ्मया वषालत पदापलण केले.
राखी बहधमहाराङ्ग- भवनात जेवायला ह्णहणून गेलो. तर तेथे सागितल "तुमची 3 दिवस मजुरी घेतली होती. आज नाही.' ही गोङ्ग एयानी आधी सागितली नङ्महती व अयानी भोजनाची सोय केली होती ते आज तेथे नङ्महते - ऐनवेळी मोठीच पचाइलत. हा अनुभव फं येथेच आला.
मग आह्णही श्री. मतगे याअयाकडे गेलो. एयाना वरील हकिगत सागितली पण एयाच नुकतच जेवण झाल होत ह्णहणून आह्णही निघालो. तरी एयानी थाबवून घेतल. पिठल भात, फुलके, इएयादि नवीन कज्ज्न आग्रुहाने वाढल.
दि,ी ह्णहटली की लाल कि,ा. असाच अग्रु ह्णहणजे आगराहि येथे आहे. एयास आग्रुा फोटल ह्णहणतात. अनेक र्वौंतु कुणी बाधङ्कया या बाबत मतभेद आहेत. आपण मेकाह्यलेचा इतिहास शिकतो तथा मानतो. कलियुगात सएयाला माधयता दुमिलळ आहे.
विङ्घर्णुैंतभ - पखवीमीनार, वेर्धैंतभ - कुतुबमिनार - ध्रुुर्वैंतभ, सुमारे 12 म्रल दूर आहे. देहलीतच.
ह्णहणून वाटङ्कयास श्री. पु. ना. ओक याची र्पुैंतके आणि क्र. वीर मा. सावरकर याचे सहा "सोनेरी पाने' हे र्पुैंतक वाचावे. हा वेधशाळेचा र्ैंतभ आहे असहि ह्णहणतात. माअया माहिती ह्नमाणे 1945, 1947 पयॄत शेवटअया (अगदी वरअया) मजङ्कयापयॄत जाएयास मिळे. - माअया माहितीअया अशा ङ्मयंी आहेत. मग एक मजलाच अनुज्ञा होती. तीहि 5, 7 जणाची अट असे. सAया तर बद आहे ह्णहणतात. कुणी मAयतरी वीजबद केली का काय अपघात झाला. उच इमारती जगात खूप आहेत, होतील - पण विङ्घर्णूैंतभाची सर एयाना नाही. तसेच इतकी वर्षे इतर कोणती र्वौंतू टिकणेहि दुरार्पौंत.
जतरमतर - जयपूरअया राजा (सवाइल जयसि"ग) विजयसि"ह याने पाच वेधशाळा बाधङ्कया - एयात घडह्लाळाहख़न अचूक वेळ पाहता येते. अनेक वेध घेता येतात. अनेक उपयोग आहेत.
माख पखवीमिनारजवळच विजर्यैंतभ आहे. हा अवैय पहावा. हा मुळात मथुरा का कुठेतरी होता. परतु शखूवरील विजयानिमिखा हा चऊगु -समुऊगु याने का कुणी येथे आणून ठेवला. हा कवेत येत नाही. कधीही गजत नाही. फिरोजशहा कोटला म्रदान आहे. जामा मशिद, बि,ाल मदिर, हममायूची जागा, र्वैंतुसग्रुहालय ह्नाणीसग्रुहालय इएयादि आहे.
दि,ी - पुएयाहख़न चाले:-
सुमारे सन 1708 ते 1818 या काळात बरीच वर्षे दि,ी - इऊर्ह्नैंथ - पेशङ्मयाअया हातात होती. डिफह्यक्ष्टो पजतीची - राजनिती (डिप्तलोमह्यटिक) जी पुढे इग्रुजानाहि वापरली. देहली ही पुएयाहख़न तथा सातारहख़न हले. ह्णहणजेच दि,ी हि"र्दुैंथानचे नामधारी राजधानी होती. खरी पुणे. पुएयपखान पुनवडी हीच 1732मAये. जगातील महाह्नतापी एकमेव अपराजित श्रीमत थोरले बाजीराव पेशवे यानी शनिवारवाडा बाधला. यातील हजार कारजे जे होते - सवाइल माधवरावाअया काळात - ते कङ्कपनाच करता येत नाही इतके रमणीय होते. अजूनहि या जगात तस कुणी बाधल नाही. दादोजी कोंडदेवानी 1636मAये लाल महाल बाधून घेतला एया समोरच शनिवार पेठेत शनिवार वाडा - खरी राजधानी बाधली. एयात 1795 - 96 पयॄत तर ह्नूच नाही. दि,ी भारतातील इतर गावाहख़न चालङ्कयाच हे एकमेव उदाहरण - र्ैंवातखयातील भारत सरकारअया (पुराणर्वैंतू) तारयात 15 इमारती आहेत - ऐतिहासिक - एयात शनिवारवाडा आहे.
देहली - पाडवाचे इऊर्ह्नैंथ - कलियुग लागएयापूर्वी होत. या भागाला पुराना किला अस ह्णहणतात. एयाला आह्णही भेट दिली. याचा वापर मराठी वीरानी 1761मAये केला. सAया कलियुगाचे 5107 हे वषल चालू आहे.
कलियुगाची 5106 वर्षे सपली. तएपूर्वी इऊर्ह्नैंथ वसवली. एयावेळचा अवशेष अजून शि,क आहे तोच पुराना कि,ा (किला).
महाभारताची आठवण कज्ज्न देणारा हा भमावेष अजूनहि उभा आहे.
नवी राजधानी ससद भवन - ही मूळात 1927मAये इग्रुजानी बाधली. पण मूळ आराखडह्लात जशी होती तशी बाधली नाही - जागा बदलली - कारण एयाच वर्षी यमुनेने पाख बदलले. नाही तर सवल यमुनेने र्ैंवाहा केल असत. यात मAयवर्ती सभागहात नेताजीच त्रलचिख 1977 - 78मAये बसवल गेल. यानतर 2005पयॄत खूपदा दि,ी पाहिलीय.
श्री. हजरनवीस - र्सौंकतिक मखी भेटले. फोटो व आथिलक मदत - र्ैंवाक्षरी - ह्नमाणपख.
साऊथ पटेल नगरात भाषण झाल. आधी सागलीचे भिडे शौंी याचे व मग आमचे भाषण झाले. मी अधाल तास भाषण केले. माझे भाषण सुदर झाले अस सवल ह्णहणाले. राखी बाहेर जेवण.
आधी जेथे मु,ामाची सोय होती तेथून दुसरीकडे जाव लागल. ह्णहणून ह्नयएन करता करता श्री. सत - यानी ताबडतोब सोय केली. थोडी पाघज्ज्णे, दोन रलस्केटसश्र्न खरेदी. ही मुळात कलकखयाची दिसतात. सदर माझे रलस्केट खूप वर्षे खूपच र्सुिैंथतीत होते, ऊबदार होते. डाह्य. झाकिर हमसेन याअया समवेतचे छायाचिख (ह्नत) ंयायला लिबर्टी फोटो सङ्मिहलस मAये गेलो पण निगेटीङ्मह सापडेना ह्णहणून पाह्यझीटीङ्महपण नाही. येथील ऊदुल द्रनिक "ह्नताप' अया आमअया वातलेचे काखण घेतले. ह्णहणजेच श्री. सत हे नावाह्नमाणे आह्णहास सत ठरले.
आजही लिबर्टी फोटो सङ्मर्हीसची निगेटीङ्मह सापडली नाही. मा.
श्री. यशवतराव चङ्महाण, माजी मुमयमखी महाराॐ-, 1964ला रक्षामखी - सरक्षण मखी भेटले. वाक्षरी घेतली. दाखला देऊ श्र्नहणाले. फोटो काढला. आश्र्नही इऊमथात शिरलो तर श्री. चङ्महाण यु. एस. एस. आर.ला होते. एयाना भेटएयासाठी देहलीत मु,ाम वाढवला व खूप गाठी भेटी झा%या.
"हम देहलीसे बोल रहे ह्र।'
"ढहळी ळी ऊशश्रहळ'
अॆ. आय. आर. वर मुलाखत.
श्री. नारायणराव पटवधलन याअयाकडे गेलो. याचा माझा सदभल होता. एयानी चहा दिला. एयानी एया विभागाअया ङ्मयंीकडून लगेच आमची मुलाखत - हि"दीत - टेप करविली. ट-ायल वग्ररे काही नाही. श्री. नारायणराव यानी अनेक ह्नकारे आह्णहास सहकायल केले याबजल एयाचा मी फार ऋणी आहे. यापूर्वी देहली अॆ. आय. आर. वर आह्णही आलो होतो. पण आमची वर्णी लागली नाही.
आकाशवाणीवर आह्णही आयुङ्घयात ह्नथमच बोललो. दि,ी - जयपुर - भोपाळ - इदुर - कणालवती (आशावळ/अहमदाबाद) येथे हि"दीत व मुबइल, पुणे येथे मराठीत मुलाखती झाङ्कया. ह्णहणून व अनेक कारणानी येथील कुणी कुणी ह्णहणाले "तुह्णही दि,ीत झेंडा नुसता फडकवलाच नङ्महे तर फडफडवलाय. तुमचा Aवज नुसता उभा नाही तर सतत फडफडतोय.' कारण मी ह्णहणालो होतो - अखेर आह्णही दि,ीत Aवज फडकवला. एयावर वरील भाङ्घय झाले. उणा राखी आठला ह्नसारित होणार. इतक्ष्या लगेच हेहि ह्नथमच! माझी मनीषा पूणल झाली.
आरमार ह्नमुखाची भेट:-
मा. श्री. बी. एस. सोमण - आरमार - ना्रदल - ना्रसेना - नेङ्मही ह्नमुख भेटले. र्ैंवाक्षरी, सभाषण झाले. भेटणे फार कठिण गेल. एयानी व अनेक ङ्मिह. आय. पीजनी पुधहा भेटायला बोलावल.
श्री. नारायणराव पटवधलन याअयामुळे रामकङ्घणपुरमश्र्न (आर. के. पूरम) मAये राखी भाषण झाले. 12 पूर्वी. एयाअया घरीच जेवण - तेथेच झोपलो. आथिलक मदत मिळाली.
डाह्य. के. एलश्र्न राव याची भेट:-
डाह्य. के. एलश्र्न. राव, वीज व पाटबधारे मखी भेटले. फारच उर्एैंफूतल र्ैंवागत - अस उर्एैंफूतल र्ैंवागत दुमिलळ. (अॆ. पी.चे आहेत) सवल र्ैंटाफ चागला. ह्नमाणपख देऊ का (लेटर) अस र्ैंवत:हख़न ह्नथमच कुणी विचारल. चहा, केळी. भारतातील डाह्य. राव व श्री. स. गो. बर्वे याची ह्नमाणपखे अनेकाना आवडली. हे मखी वाटतच नाहीत. र्ैंथापएयविशारद आहेत - इजिनिअर - अभियते. एयानी विचारल, येथे कुठे उतरलात?
खासदार श्रीमती ताराबाइल साठे याअया घरी साखरभात. एयानी राअयसभा अधिवेशनाचे पास दिले.
श्री. स. का. पाटील भेटले. रेङ्कवेमखी (पूर्वीचे अममखी) - ना. स. का. पाटील (मूळ मालवणचे) भेटलो. 10।। ची वेळ ठरली होती. चागली आथिलक मदत मिळाली. ह्नमाणपख दुसरे दिवशी मिळाले. र्ैंवाक्षरी घेतली. विविध भारतीअया उपाहारगहात भोजन. राखी पळणीटकराकडे जेवण. रेलभवन आह्णहाला फार आवडले. कोकण रेङ्कवेच काम, दिवा - पनवेल - श्री. पाटील रेङ्कवे (अमिरथ) मखी असताना सुज्ज् झाल.
पुएयाचे खासदार व साहििएयक (1962) शकरराव शा. मोरे भेटले. चहा, ह्नमाणपख, आथिलक मदत मिळाली. र्ैंवाक्षरी घेतली. सभाषण झाल. राअयसभेचे अधिवेशन पाहिले. असा हा दि,ी दि्रिवजय. दि,ी सर केली. येथून अजिबात पाय निघेना. रोज मु,ाम वाढत राहिला. ह्णहटल अशाने कधी निघणार? ह्णहणून उणा निघायचा निणलय घेतला. दि,ी आह्णहास सोडेना व आह्णही देहलीस. अमिेध यज्ञ - महाराणीसह करावा लागतो. रामाने सीतेची सुवणल मूतिल ठेऊन केला तर मी दुचाकी साधी सायकल घेऊन! माझ भाडवल फं - ह्नयएन - परमेरि आणि ह्नाररध. योग (योगायोग), सचित, ह्नाररध - क्रिुयमाण केङ्कयाने होत आहे रे, आधी केलेचि पाहिजे. 23 जून 64ला निघालो व जिज कायम ठेवली ह्णहणूनच. परदेशात परकीय चलनाची अट नसती तर दि,ीतूनच जगपयलटनास जाणार होतो - एया उजेशानेच घज्ज्न निघालो. मला वाटल होत पारपख (पासपोटल) देहलीस मिळेल व आपण पार होऊ - पण वाटेत कळल पुएयासच काढता येइलल (राहएया गावी). सुमारे 1914पूर्वी पासपोटल जवळ जवळ लागत नङ्महता. महागाइल पण नङ्महती. पहिङ्कया महायुजाचा काळ होता. मी र्ैंवत:अया हिमतीवर - एकटह्लाने - या साहसाचा उपयोग कज्ज्न 28 देशाचा पासपोटल मागितला तर 29 देशाचा (मिळाला) मिळवला.
बरय तर, अअछा इऊर्ह्नैंथ तथा - देहली. रजा घेऊन एल. टी. सी. इएयादि नसूनहि पयलटन करावे.
सारे जहाह्य से अअछा।
हि"र्दोैंता हमारा।।
हि"र्दुैंथानचे काही भाग किती वेळा पाहिले तरी कटाळा येत नाही. सवल पहायला आयुङ्घय फार अपूणल आहे. "जननी जधमभूमिैच'....
मेरे वतनसे अअछा कोइल वतन नही ह्र।
मु,ाम करत करत अङ्कवर मार्गे जयपूरला आलो. जयपूर गुलाबी नगर! तेथील हवामहल व जतरमतर पाहिले.
श्री. कुलेथवाले यानी हवामहल दाखवला. येथे जिधयाऐवजी चढाव आहे. मेणा इएयादि नेएयासाठी. अस ह्नथमच पहातोय. हवामहल हा जयपूरचा लस्डमाकल आहे व भारताचाहि एक लस्डमाकल! येथे सदासवलदा मनह्नसम हवा येते. जणु वातानुकूलित - वायुवीजित. ही र्वौंतू बहममजली असून गुलाबी आहे. फार मोठह्ला र्रैंएयावर आहे. जयपूरचा पाया 1728मAये दुसरा जयसि"ग याने घातला.
तएपूर्वी अबावती नगरी ह्णहणजे अबर - आमेर होता. कुणी जयपूरला जगातील दुसर सुदर नगर (शहर) ह्णहणतात.
"मी जयपूर पाहिल, आता मी मज्ज् शकते' अस एका विदेशी ह्नवासी ैंीने ह्णहटलय.
वेधशाळा ही सगमरवरी आहे. यावज्ज्न अजून येथे कुडली तयार करतात. जधमपखिका - जधमटिपण. राधाकङ्घण मदिर पाहिले.
राखी एका उपाहारगहात एक सरदारजी व आणखी एक ङ्मयंी भेटले. गप्तपा झाङ्कया. एयानीच चहा - ब्रुेडच आमच बिल भरल.
येथील जी. पी. ओ.त पखे मिळाली. आज येथे खूप विवाह. ह्णहणून हखाीवज्ज्न खूप वराती. मी वरातीचा फोटो घेतला.
येथील अङ्कबटल ह्णयुझियम पाहिले. एयावेळी ते विनामूङ्कय होते. ह्णयुझियम फार आवडले. मु्रूयत: मला एयाची रचना (माडणी) आवडली. हे ह्णयुझियम रामनिवास गाडलधसमAये आहे. सायकली दुर्ह्वैंत कज्ज्न घेतङ्कया. येथील र्रैंते दि,ीपेक्षा चागले वाटले.
अबर - आमेर
श्री. रवि माथूर व श्री. ज्ज्पचद या दोन काह्यलेज कुमारानी अबरची सहल घडविली. मला गालथापेक्षा अबरचा चढ कमी वाटला. हखाीवर बसूनहि चढता येत. तशी सोय आहे.
अबर पह्यलेसमधील शीलादेवीच मदिर व दोधही शीशमहाल (आरसेमहाल) जज्ज्र पहावेत. आह्णहाला ह्नेक्षणिय र्ैंथळे दाखवायला महाराङ्ग-ीय 1चित येत तर र्ैंथानिक तर कधीच यापूर्वी आले नङ्महते, लाभले नङ्महते. पण येथे माख हा योग आला. येथील र्रैंते समातर असून एकमेकाशी काटकोन करतात. शीशमहाल पहाएयास 1964ला 15प्रसे शुङ्कक होते. रवि माथूरकडे चहा व अङ्कपोपहार. एयाचे पिताजी फारच चागले.
येथे एक पखाा शोधताना तेथील माणसाने ह्णहटले "जेवण कज्ज्न जा.' असा अनुभव ह्नथमच आला. अथालत आह्णही तस केल नाही ही गोङ्ग वेगळी!
सिटी पह्यलेस
येथील सिटी पह्यलेसला ह्नवेश मूङ्कय चार ह्वपये आहे. इतके ह्नचड शुङ्कक कोठेच पडत नाही. माख तितकाच तो पहाएयासारखाहि आहेच आहे. तेथे डायरेक्ष्टर नङ्महते पण डे. डायरेक्ष्टर यानी चार ऐवजी ह्नएयेकी एक ह्वपयात सवलतीने दाखवायची सोय केली. फारच सुदर आहे. 225, 250 वर्षे झाली पण जुनाट नाही. येथे सि"हासने सोधयाची आहेत. लाहोरी गालिचे. शैंागार, चादी-अबारी, चादीचे हा्रदे - किएयेक उची पोशाख. सवाॄची माडणी आकषलक व मु्रूय ह्णहणजे र्सुिैंथतीत! जुने - पुराणे वाटत नाहीत. जवळजवळ नवीन कोरे करकरीत वाटतात. बराच भाग सगमरवरी. 1964ला जयपूरअया राजाअया र्ैंवत:अया तारयात होता ह्णहणून फार उखाम ङ्मयर्वैंथा होती. दरवाजे लाकडी देखील - आरशाह्नमाणे ह्नतिबि"ब पाहख़न ंयावीत अशी र्ैंवअछता - खास येथे चादीचे राजण वा एयाहख़न मोठी पाखे आहेत. यात गगेचे (भागीरथी) पाणी कायम भज्ज्न ठेवत व हेच पाणी पित. येथे एका राजाची तसबिर आहे. आपण कुठूनही पाहिल तरी ते आपङ्कयाकडेच पहाताना दिसतात. काही भाग रार्जैंथानी दगडाचा आहे. बङ्खयाच ठिकाणी माहिती णायला गाइलडसश्र्न आहेत. (1979मAये ङ्मयर्वैंथेत बराच फरक पडला होता. तेङ्महा राजाअया तारयात नङ्महता) शैंौंे - जुनी पानी - मोडकीतोडकी - गजलेली नाहीत. शैंाअया सहायाने वेलकम केलेल आहे. चादीचे राजण इएयादि काळे पडलेले - पोचे आलेले असे नाहीत.
र्पोैंट व टेलीग्रुाफ खाएयाअया सभागहात भाषणे झाली.
सकाळी गालथा पाहिला. गलित ऋषींचा आश्रम - उच टेकडीवज्ज्न चढून पुधहा खाली वा परत. माकडे फार आहेत. चिखकूट - खयबक - ब्रुहृगिरी - खाटमाडू (पशुपती) इएयादि जागी आहेत. तर गिरनारला वानरे. येथे माकडे पाठलाग करतात. नदीहीङ्कस (बगलूर नजिक) येथेहि खूप आहे. गालखयावज्ज्न जयपूर मनोहर दिसत. विहगम ृङ्घय - ट-ाह्यली शाह्यट. जयपूर कस काटकोनात वसवलय हे चागल दिसत. गालखयास जाताना वाटेत एक जण कुणी भेटला. तो ह्णहणाला, येताना चहाला या. राङ्ग-दूतच काखण मिळाल, देहलीअया पी. टी. आय.अया मुकुडामुळे आलेङ्कया आमअया वार्तेच. हे पहिङ्कया पानावर आहे. "राङ्ग-दूत' हा रार्जैंथानचा सवालत लोकह्निय पेपर आहे. येथे "नवअयोति'त ह्नसिजी मिळाली. आणखी काही मासिके सााहिके याअयाकरिता मुलाखती झाङ्कया.
जयपूर जि"कले:-
अबावति नगरी तथा जयपूर जि"कले. येथे पी. व टी. खाएयात टेलिफोन आह्यफिसात जगी सभा. आमचा अयानी कायलक्रुम आयोजित केला. एयानी यर्शैंवी केला. एक दीड तास कायलक्रुम झाला. येथे सवल अमराठी भाषिक होते. असा हा एकूण ह्नोग्रुह्यम, सवल सहलीत आजहि भाषणापूर्वीच हार घातले. सएकार केला व आज लागोपाठ ह्नथमच. अथालत सवल भाषण हि"दीत. सवाॄनी सहकायल दिल. वाहवा केली. वाह! बहमत खूब.. इ. ह्नूोखारे झाली. 50 जणाहख़न अधिक परलीक - मोठी माणसे इतक्ष्या स्रूयेने यापूर्वी नङ्महती. शाळात विणार्थी - विणार्थीनी खूप असत. सवालनी मिळून देणगी दिली. भाषणात काही लोक उधहात बसले. भाषणोखार अनेक मोठह्ला अधिकाङ्खयाबरोबर चहा - र्बिैंकीटे - उपाहार झाला.
- ये रेडिओ जयपूर ह्र।
येथील आकाशवाणीवर श्री. लेले याचेमुळे मुलाखत झाली. येथे
श्री. बक्षी यानी फार रस (इटरेट) घेतला. तसच मी सुचविले%या अनेक सूचना अमलात आण%या - टेप रेकािडिन्गबाबतीत. टेप झा%यावर पूणल ऐकवल. एयाना फार वाटल व एयानी अनेकाशी परिचय क,न दिला. टेशन डायर्रेैटराशीहि श्री. बक्षी यानी ओळख क,न दिली. हे दोनदा भेटले. फार चागले आहेत. अनेकाना फार वाटल - आवडल. आमच कायल आवडल व साहसी वाटल. आश्र्नही या कायलकीमाने भारावून गेलो. श्री. बक्षींनी मुलाखत फारच सुदर बनविली.
अयावेळी जयपूर वसवल तेङ्महा तस अह्नतीम नगर या पखवीअया पाठीवर इतरख कुठेही नङ्महत. लाबज्ज्द र्रैंते - चागले. सवल घरे तेङ्महा गुलाबी दगडाची होती. सवल सारखी ह्णहणून घर (र्वौंतू) ओळखणे कठिण जायच. नावाअया पाटह्लामुळे (दुकानाअया पाटह्ला इ.) ओळखता येत. येथील र्रैंते अजूनहि वहातुकीस लहान पडत नाहीत. याचा अथल कुणी ह्णहणेल तितकी वहातूक वाढली नसेल. तस नाही. मुळातच फार ज्ज्द आहेत. बडी चा्रपट - सवालत मोठह्ला चा्रकात गेङ्कयावर परकीय ह्नवाशाना पह्यरिसअया (एया) चा्रकात गेङ्कयासारख वाटत. अथालत पह्यरिस खूप मागाहख़न उभारल (फ्रुेंच उार पारी वा पह्यरि) तशी रचनाबज नगरे - बगलूर, नवी दि,ी - नवीन भुवनेरि, चदीगड इएयादि. जयपूर वाळवटात वसवलय तरी पाएयाची टचाइल नाही. येथून जवळच (30 कि.मी) रणथबोर अभयारएय आहे. येथे वाघ पाणी पिताना पहायला मिळतात.
रार्जैंथान ह्णहणजे राजपुताना अथालत बाप्तपा रावळ, महाराणा ह्नताप, राणा कुभ, राणा सग, पखवीराज चा्रहान इएयादिंचा ह्नात. खूप भाग वालुकामय आहे. पण आता भाक्रुा येथील गोवि"दसागर तलावाअया पाएयाने समज होत चाललाय. जस सि"धला स,रच धरण वरदान ठरलय.
"ये ह्नताप का वतन बना ह्र, आजादी के नारोपे, कूद पडी थी यहास् हजारो पणिनीयास् अगारोपे.' - कवि ह्नदीप. युगपुज्ज्ष छखपती शिवरायाचे पूवलज येथे रहात अस ह्णहणतात.
मला पुधहा 1979मAये जयपूरला यायची सधी मिळाली. तेङ्महा येथे "राजमदिर' नावाचे फारच सुदर चिखपटगह झालेले होते. ते आतून जज्ज्र पहावे. आह्णही तेथे एयासाठीच चिखपट पाहिला. जयपूर दाखवणारी बस आहे. टह्यक्ष्सीजश्र्न आहेत.
खर तर इऊर्ह्नैंथाहख़न (दि,ी) कैमीरला जायच होत. पण कैमीरचा खरा फळपुङ्घपाचा - केशरी मळे उमलएयाचा मोसम 16 सप्तटें ते 15 आह्यक्ष्टोबर. हिम (बफल) पहायच असेल तर मे. अमरनाथचा "सिझन' ह्नएयेक श्रावणी सोमवार व नारळी पोणिलमा. आह्णही नोङ्महेंबरात दि,ीस. या काळात बनिहाल बोगदाहि बद पडतो. हाहि 1964ला बाधला. तएपूर्वी पठाणकोटहख़न विमानाने जावे लागे. बढोटहख़न खूप लाबून जात. हा 11 हजार फुटावर आहे. ह्णहणून दि,ीअया उखारेस गेलो नाही. जयपूरला आलो. 1979मAये जयपूरला सफरचद साखर व मीठ लावून (कापून) मिळाली. फारच अएयुएकङ्ग - मणि काचन योग - इतरख कुठेच अशी देत नाहीत. एयाच वेळी आह्णही उदयपूर पाहिल. येथील शीशमहाल खूपच र्सुिैंथतींत आहे. ह्नेक्षणीय तर खराच, पण आत जाता येत नाही ह्णहणून टिकून आहे.(ह्नवेश बद). पण पहाता येतो. येथेच चादीची ब्रगी आहे. चेतकची ह्नतिकती आहे. हे सरोवराच शहर. राणा ह्नतापने ही नवी राजधानी केली. एयाने मएयुपूर्वी चितोडखेरीज सवल ह्नदेश पुधहा जि"कला. मग खूप वेळा अबुलदा पवलत - अबू पहाड पाहिला. येथील दिलवाडा मदिराचे सगमरवरी कोरिव काम पहाच. मी 1966मधे श्री दखाजयतीला गिरनार, अबूस गेलो. एयावेळी अबू अरवली पवलताचे सर्वो शिखर (सिािऊहख़न उच) 5670 गुज्ज् - शिखर येथे गेलो. 3 म्रल चढाव लागल. तर 83ला जवळ जवळ वरपयॄत मोटार गेली. ओरिया गावाअया हजीत आहे. वर थोडह्ला पायङ्खया आहेत. दखाक्षेख.
चलते चलते आगरा पधारे :-
येथे डाह्य. कुटे याना भेटलो. शोधताना पहिलाच र्ैंथानिक माणूस ह्णहणाला - दवाखाना की घर? (हि"दीत) राजा की मडी या भागात कुणीहि पखाा सागत.
डाि. कुटे, आगरा श्र्नहटल तरी पख पोचत. येथे आश्र्नही आधी पख टाकल होते. ते वाट पहात होते. पण आश्र्नही कळविले%या 1 दिवस उशिरा आलो श्र्नहणून एयाना वाटले हे दोघे काल येथे आले पण इतरख कुठे राहिले. एयानीहख़नच ओळख दिली. येथेहि अनेक बनावट मराठी लोक येतात. फसवे; मदत मागायला. तसा आमचे देखतच आला. आमची महाराॐ- समाजात झोपायची सोय एयानी केली. काही पाघ,णे दिली. एयाअयाच खचालन खानावळीत भोजन मिळाल.
येथून मथुरा 37 म्रल तर तेथून वदावन 7 म्रल. श्रीकङ्घण जधमभूमी सुदर आहे. ही 5107 वषाॄहख़न पूर्वीची आहे. जेथे अजून मूळ ज्ज्पात आहे. विङ्घणुचा आठवा अवतार. श्रीकङ्घण ह्णहणतो - राजनिती व युज यात नेहमीचे नीतीनियम चालत नाहीत. विजय मिळविएयासाठी केलेली ह्नएयेक गोङ्ग यो्रय होय. यदा यदा हि धमर्लैंय.. गीता अजुलनास सागितली. का्ररव व अनेक दानवाचा नाश केला, करवला. श्रीकङ्घण नि चाणक्ष्य नीती हीच भारताला व्रभवाचे दिवस दाखवेल. वदावन श्री कङ्घणाच बालपण - राधाकङ्घण - गोपी कङ्घण - रासक्रुीडा. ही दोधही तीथलक्षेखे ह्णहणून पडे इएयादींचा खास 1964ला होता. मथुरेस णारकाधीश मदिर आहे. गालिचे र्ैंर्वैंत मिळतात. दूध, रबडी चागली व र्ैंर्वैंत मिळत असे. वदावनला 5000 देवळे आहेत. याठिकाणी पुधहा अनेकदा जाणे झाले.
येथे पेढे थोडे र्ैंर्वैंत होते. सुदर होते. 250 ग्रुह्यम दोघात घेतले तर पोट भरल. येथील एका महाराङ्ग-ीयनास आमअया उपक्रुमात साहस वाटल नाही. ह्णहणून ह्नभाकर एयास ह्णहणाला "चला आमअयाबरोबर' (ह्णहणजे कळेल साहस आहे का नाही ते!)
आज दुचाक्ष्यानी डाह्य. कुटे याचे सुपुख चि. अरवि"द राव (राजाभाऊ) एन. सी. सी. बुडवून आग्रुा दाखवायला आले. एयाअयासारखा दाखवणारा दुमिलळ! ते अगदी अचूक वेळ सागत - तितक्ष्या वेळात एया र्ैंथानी! एयासाठी घाइल करत नसत की वेळ घालवत नसत.
अग्रु आग्रुा आगरा - ताजमहाल
अग्रु शहर ह्णहणजे आगरा की ताजची आठवण येते. अग्रु नगरातील ऐतिहासिक र्वौंतू! हि"र्दुैंथानअया मूळ नागरिकानी बाधङ्कया पण आपले इतिहास शखूनी लिहिले. ह्णहणून एयानी र्ैंवत:अया नावावर सवल र्वौंतु खपवङ्कया आहेत अस ह्णहणतात. एयालाच कुणी तेजोमहालहि ह्णहणतात.
ताजमहाल - 1964 पासून खूपदा पाहिला. यमुना नदीमुळे व मथुरा तेल शुजीकरण कारखाधयामुळे यास धोका आहे अस काहीना वाटत. हा रएनजडित होता. रएन जडविलेङ्कया खोबणी दिसतात. ही रएने इग्रुजानी नेली.
ह,ी ताजमहाल या र्वौंतुला जगातील एक आञ्च्यल ह्णहणून मानतात. हा जशाचा तसा धयायचा इग्रुजाचा बेत होता. जगातील एक अएयत ह्नेक्षणिय र्वौंतू आहे.
हा र्ैंथापएय विशारद, र्वौंतुशौंज्ञ, चिखकार, कवि याना व एयाअयावर अया दतकथा रचङ्कया आहेत एयामुळे ह्नेमीजनाना अधिक आवडतो. यास रार्जैंथानअया मकराणा खाणीचा सगमरवर वापरलाय. परदेशातून आणलेला नाही. जयपूरास एक अशी ग,ी आहे जेथे फं - मूतिल कला दिसते. आह्णही पाहिली. सगमरवरी अधिक जस दि,ीस सायकल बाझारअया ग,ीत फं सायकलीच. येथे ताजमहाल मिळतात - ह्नतिकती - ते शखजिङ्खयापासून बनवतात. खङ्खया सगमरवराचा ताज 1964 ला 100 ह्वपयास मिळत होता.
येथे मी खूप ह्नकाशचिखे - छायाचिखे काढली. ताजमहालासमोरची बाग फार आवडली. 1947 पयॄत बाजूअया चारही मनोङ्खयावर जायला मिळे. ह्नवेश शुङ्कक नङ्महते. ताज हा कालच बाधङ्कयासारखा वाटतो. तो कोणी व कधी बाधला याबजल इतिहास तअज्ञात मतभेद आहेत.
आग्रुा फोटल - आग्रुा येथील लाल कि,ा. बाहेह्वन आकषलक नसून देहलीअया किङ्कङ्कयापेक्षा उएकङ्ग, फारच सुदर! सायकाळी दयाळबाग व सिकदरा पाहिले. यावेळी डाह्य. कुटे याचे बधू सुधाकर बरोबर आले.
दुपारी श्री. कुटे याअया घरी भोजन - रबडी. "स्रनिक'मAये ह्नसिजी मिळाली. राखी निमलल उपाहारागहास भेट दिली. दाक्षिणाएय पजतीचे आहे.
फखोहपुर-सिकरी 27 म्रल. हि"दमधील सवाॄत मोठा दरवाजा आहे, बुलद दरवाजा. बुलद ह्णहणजे मोठा.
71 राजेंऊनगर, इदगाह येथे आमचे एक तास भाषण झाले. श्री. पेंडुरकर यानी ते अरेंज केल होत. सायकलींची दुर्ज्ज्ैंती व आह्यइललि"ग. राखीहि डाह्य. कुटे याअयाकडे भोजन, खूप चचाल व गप्तपा.
आगरा येथे आणखी एक दिवस मु,ाम सा्र. कुटे याअया आग्रुर्हौंतव वाढवला. श्री. टिपणीस याचेकडे राखीचे भोजन आमखण. दुपारी डाह्यक्ष्टराकडेच जेवण. येथील महिला समाजात भाषण झाल. ह्नथमच हा योग. तसच यानतरहि 1चितच आला. अग्रु ह्णहणजे एयाकाळी भारतात हे नगर अग्रुेसर होत ह्णहणून याच नाव अग्रु पडल. तर हि"दीत आगरा ह्णहणतात. असे हे शहर. आमचा येथे महिला समाजात कायलक्रुम झाला ह्णहणून येथील महिला भारतात अग्रुेसर होएया अस ह्णहणावस वाटत. मी सुमारे 25 मिनिटे बोललो. ह्नभाकर 5,7 मिनिटे. अथालत येथून आथिलक मदत झालीच.
पुनञ्च् ङ्मही.आय.पी.:-
डाह्य. कुटे यानी आग्रुा येथून श्री. करकरे, अह्यडङ्महोकेट ्रवाङ्कहेर लङ्घकर याना पी. पी. ट-ककाह्यल लावला. "उणा... असे दोन दुचाकीवीर येत आहेत इएयादी... याची सोय करणे...' अस ह्नथमच घडल. यापूर्वी आध्रु ह्नदेशात श्री. कोतवाल याअयामुळे श्री. नारायर्णैंवामींनी - डी.आय.जी. आह्यफ पोलीस, विशाखापड्ढण ते आ.ह्न. सोडेपयलधत ङ्मिह. आय. पी. केल. तर आता र्ैंवत:हख़न मराठी भाषिक डाह्य. कुटे यानी ङ्मिह. आय. पी. केल - ्रवाङ्कहेरसाठी. सा्र. कुटे यानी एयाअया घरीच बोलवल ह्णहणून आह्णही सवल मु,ाम महाराङ्ग- समाजातून एयाअया घरी हलवला. डाह्य. कुटे यानी ह्नकाशचिखे - छायाचिखे लावएयाचा सग्रुह भेट दिला. या सहलींतला हा पहिला भेट मिळालेला कोरा सग्रुह.
आगरा हा यू. पी. चा शेवटचा हाह्यङ्कट. येथे मला पुधहा पुधहा येता आल. घरातील सवाॄसह येएयाचा पुधहा योग आला. एयाच साली मथुरा, फखोपूर सिक्रुीहि परत पाहिली. दि,ी, आग्रुा येथे ह्नेक्षणिय र्ैंथानाजवळ फोटो फिङ्कमसश्र्न विकत मिळतात. अगदी 127 आकाराअयाहि. काहीजागी यो्रय कि"मतीत मिळतात. कह्यमेरे भाडह्लानेहि आहेत. दि,ीहख़न पजाबचा काही भाग कह्वन जयपूर, आग्रुा, र्लैमणपूर, लखनऊ इएयादीनतर आता परत आग्रुा येथे यू.पी.त आलो. यू.पी.त फुलाची वेणी, खूप फुले माळणे या गोङ्गी सल्लय ैंीया करत नाहीत. खूप फुलाअया वापराचा अथल येथे वेगळाच होतो. 1964ला ताजमहालअया आत बाजार नङ्महता. आणि बाहेरही जवळ जवळ नाहीच.
कलकखाा, दि,ी क्रु. 2चा राङ्ग-ीय महामागल येथून जातो तर मुबइल आग्रुा हा राङ्ग-ीय महामागल क्रु. 3 येथे सपतो. आग्रुा-मुबइल ह्णहटल तर सुह्व होतो. हे दोन नह्यशनल हायवे सोडून आगरा येथील बाकीचे र्रैंते फार अह्वद वाटले (1964 मAये). सवल ृङ्गीने उखाम महामागल ह्णहणजे मुबइल-पुणे-बगळूर-मऊास हा रा. म. क्रु. 4. बारमाही वाहतुकीचा, पावसा—यातहि कधी बद पडत नाही. हा मुबइल - र्ैंथानकपूर (ठाणे), पनवेल, शीळ फाटा, खोपोलीवह्वन येतो. आगरा येथे रार्जैंथानअया लाल दगडाचा खूप वापर आहे. हा दगड रार्जैंथानमAये ह्नएयेकाकडे असतो. हा ह्नएयेक शेतकङ्खयाकडे आहे. या दगडाचा एयाना अभिमान आहे. आगरा किङ्कङ्कयातील आरशात ताजचे चिख दिसते. तर जयपूरला शीशमहालामAये आगकाडीची काडी पेटवून पहा, सवलख ते ह्नतिबि"ब पाहख़न जादूच वाटते. जयपूर, उदयपूरअया शीशमहालाचा वापर, "मुगल ए आझम' चिखपटाअया चिखीकरणात केलेला आहे. उखार ह्नदेशात डाबरी र्रैंएयाना डाबराखाली विटा वापरतात. गगा इएयादी नणामुळे दरवर्षी खूप गाळ ह्णहणून दगड नाहीत. गयेचा दगड 400 म्रल दूरपयॄत नेतात. घरे विटाची आहेत. आगरा, बिहारात मधूनमधून भूकप होतात. ह्णहणून खूप उच इमारती बाधत नाहीत. आता आपण उखार ह्नदेशचा निरोप घेऊया. अअछा. भेटू पुधहा!
क्षेखफळाने सवालत मोठा ह्नदेश, मAय ह्नदेश:-
चारला गजर झाला पण पुधहा झोपलो व थोडा उशीर झाला. श्री. कुटे याअयाकडे रोज सवलच लवकर उठतात. (काल राखीहि फार उशीर झोपायला झाला नङ्महता) पण काय जादू झाली अनश्र्न सवलच माअयानतर उठले. याला ह्णहणतो मी, उशीर ङ्महायचा योग! चहा झाला.
