इकडे तिकडे चोहीकडे साध्या सायकल वरून सगळीकडे ch9

पालघाटहख़न 43 म्रलावरील खिचूर येथे जाएयास निघालो. येथे 7। ज्ज्. कलेक्ष्शन मिळाले. आज आषाढी एकादशी होती. आह्णहाला उपवास होता. हा उपवास चागलाच उपवास ठरला. इकडे उपवासाचे पदाथल विशेष उपलरध झाले नाहीत. विशेषत: काह्यफी व चहा, काही केळी, उकडलेले केळे, के—याचे वेफसल, थोडा फणस, काजू इ. पदाथल मिळाले. केरळच न्रसगिलक साश्र्लदयल अखड पीत निघालो. केरळात आह्णही बराचसा ह्नवास राङ्ग-ीयमहामागल क्रु. 47 वर केला. केरळात भयकर पावसाने अनेकदा महापूर येतात. बहमतेक वेळा र्रैंते व गावअया गावे वाहख़न जातात. ह्णहणून र्रैंएयाअया खोलगट भागात (छर्रींीीरश्र उीिीीळसिी) र्रैंएयात किती पातळीवर पाणी आहे हे दाखविएयाची ङ्मयर्वैंथा केलेली आहे.

वाटेत एका साधारण मोठह्ला गावी उपहारगहात गेलो. तेथे आह्णही ह्नथमच "इळिश्रशव इररिरि'खा,े. आह्णहाला फार आवडले. पण हे केळे नुसते खायला चवदार नसते. पण पोटभह्व आहे. ते आकाराने जाडीला आपङ्कया के—यापेक्षा अधिक असते. इकडे र्रैंएयावर आमअया सायकली होएया. तेथे माणसे व मुले जमत जाऊन, गर्दी होऊ लागली व ती वाढू लागली. नतर आमअया भोवती गराडाच घातला. इतकी गर्दी झाली की एखाणा खरोखर महान असलेला माणूस (देशी अथवा परदेशी माणूस) भेट णायला आला की जशी एयाला वाट काढणे अवघड होते तशी कि"वा एयापेक्षा वाट काढण आह्णहाला अवघड होऊन बसल. पुङ्घकळ मुले तर आह्णही निघाङ्कयावर आमअया पाठोपाठ धावत आली. या अनुभवाने आह्णही कि"चित गागह्वन गेलो. अशा अगएयाने मन भारावून गेले. पण यापुढे आपला मु,ाम येइलपयॄत शक्ष्यतो इतक्ष्या मोठह्ला गावात "उपाहाराचा मु,ाम' ंयायचा नाही, अस ठरवल व एयाह्नमाणे आह्णही वागलो. "केरला'त एकदा तर दोन तीन नवयुवक दुचाकीवह्वन काही अतर आमअयाबरोबर आले व ह्णहणत होते आह्णहालाही घेऊन चला. वाटेत दहा - बारा म्रल डोंगररागानी जरा ताप दिला. एक तर छोटासा घाटच होता.

खिचूर ूिमिAयेच एक ह्णयुझिअम पण आहे. या ूिचिे व्रशिङ्घटह्ल ह्णहणजे येथे यात अनेक ह्नकारचे साप व काळेकुड्ढ वाघ आहेत. कलकखयाअया "झू' मधील पाढरे वाघ हे बफालह्नमाणे पाढरे शुभ्रु नङ्महते. पण येथील काळे वाघ इतके काळेकुड्ढ होते की एयाहख़न का—या रगाची र्वैंतू आह्णही पाहिली नाही. येथील "झू' ला जह्वर भेट णावी.

येथे "नवजीवन' या मङ्कङ्कयाळम भाषेतील द्रनिकात आमची वाताल दिली. केरळात मातभूमि, मनोरमा, एर्क्ष्ैंह्नेस इ. वतलमानपखे ह्नसिज आहेत. "मनोरमा'त आह्णही केरळात आगमन करएयापूर्वीच, आह्णही केरळात लवकरच येणार आहोत अशी आह्णही येएयापूर्वीच, एयाची व आमची मुलाखत न होताही एयानी आह्णहाला ह्नसिजी दिली. अस आह्णहाला या राअयात ह्नवास करत असताना भेटलेङ्कया एका ग्रुामसेवकाने एयाने हे वाचङ्कयाचे सागितले. "नवजीवन'मAये लगेच दुसङ्खया दिवशी आह्णहाला ह्नसिजी मिळाली. नि तेङ्महा आह्णही ह्नेसमधून एयाची एक ह्नत फ्रुी घेतली.

येथील ह्णयुनिसिपल कमिशनर श्री ङ्मही. बालगगाधरन हे फारच चागले होते. ते व आह्णही इग्रुजीत खूप गप्तपा खूप तास मारङ्कया. ते ह्णहणाले माअया वडिलाना लोकमाधय टिळकाबजल फार अभिमान होता ह्णहणून एयानी माझ नाव ठेवल बालगगाधरन. एयानी आह्णही न मागताही र्ैंवत:हख़न ह्नमाणपख दिल. ते ह्णहणाले "आता मी एक तुह्णहाला सटिलफिकेट देतो'. राहएयाची सोय करएयाबजल आढेवेढे घेतले नाहीत. येथे का्रधिसल हाह्यलमAये झोपलो. (नगरपालिकेअया). तेथील एका कापड दुकानातील सेङ्कसमनने आह्णहाला काह्यफी दिली. तो ह्णहणाला की मला आमचे मालक ह्णहणाले, "ते (आह्णही) फार थकले असतील, एयाना काह्यफी वग्ररे णा...' शिवाय कलेक्ष्शनला गेलो तेङ्महा एयानी दोन ज्ज्पये दिले. एयाची नोंद वहीत (ऊिरिींळिि छिींश इिज्ञि) आह्णहाला 2 ज्ज्पये देणगी दिङ्कयाची नोंद कह्वन दिली. एया मालकाअया वरील वाक्ष्यावह्वन लक्षात येइलल की केरळमAये किती आदरातिखय असते! केवढी ही आपुलकी, केवढी ही माणुसकी, दुसङ्खयाची जाणीव, सहानुभूती! िाला जगात तोड नाही. हि"र्दुैंथानात आमच सवालत र्जौंती र्ैंवागत केरळमAयेच झाले. या माणसाअयाच नावाने देणगी वहीतील नोंदीला सुज्ज्वात झाली. हा केवढा महान योगायोग! ह्णहणूनच की काय िा पुढेहि सपूणल ह्नवासात आपुलकीने व सढळपणाने अनेकानी देण्रया दिङ्कया. केरळात व दक्षिणेत इतरख बरेच ठिकाणी मदिर ह्नवेश मिळविएयाबाबत फार अटी आहेत. येथे व केरळात अनेक ठिकाणी शाळा काह्यलेजातील मुलानी आह्णहाला विचारले, आह्णही आपणाला काय मदत कह्व शकतो? तसेच कोइमतूर येथेही आह्णही कलेक्ष्शनला गेलो असता एका घडह्ला—याअया दुकानदाराने विचारले मी आपणाला काय मागलदशलन कह्व शकतो? व काही तरी विचारा असा आग्रुहच धरला. ह्णहणून आह्णही आह्णहाला काही विचारायचे नङ्महते तरी पालघाटला जायला र्रैंता कोणता? असे विचारले होते. कोइलमतूर येथे एका सायकल दुकानदाराने सायकलचे सुटे भाग देएयाची तयारी दाखवली होती.

खिचूरहख़न पेह्वबाऊर कोड्ढायम मार्गे खिवेंऊमला जायचा आमचा आधीचा प्तलह्यन होता. ह्णहणून आह्णही एनालकुलमअया ऐवजी पेज्ज्बाऊरला जायला निघालो. हा र्रैंता निवडएयाचे कारण ह्णहणजे कोचीन, अलेप्तपी, ि1लाह्यन (कोइलाह्यन) मार्गे खिवेंऊम हा राङ्ग-ीय महामागल होता. पण तो किनाङ्खयाअया अगदी जवळून जात होता ह्णहणून तेथे फार पाऊस असेल व कदाचित वाटेत र्रैंता बद असएयाची शक्ष्यता होती. पेह्वबाऊर येथील नगरपालिकेतील कमिशनर श्रीयुत एन. दामोदर कुज्ज्प, इ.अ.,ङ.ङ.इ.यानी आह्णहाला कोचीनमार्गे जाएयाचा स,ा दिला. ते ह्णहणाले कोड्ढायम मार्गे व कोचीनमार्गे पाऊस सारखाच (ह्नमाणात) पडतो. केरळ अया न्रसगिलक साश्र्लदयालसाठी ह्नसिज आहे ते साश्र्लदयल ि1लाह्यन मार्गेच पाहावयास मिळेल. ह्नेक्षणीय ठिकाणे याच र्रैंएयावर आहेत. कोड्ढायमवह्वन जाणारा र्ैंटेट हायवे डोंगराळ आहे. एयाला फार अवघड वळणे आहेत. एयानी आह्णहाला ह्नमाणपख दिल. केरळची बह्यक वाह्यटर ह्नसिजच आहे. "बह्यक वाह्यटर' ह्णहणजे मागे येणारे सागराचे पाणी होय. जस धरण बाधङ्कयावर पाणी फुगत व मागे येते. तसाच काहीसा ह्नकार होय. समुऊाच पाणी जमिनीत शिह्वन एयाचा वहातुकीला उपयोग होतो. नि या पाएयाअया दोधही बाजुला केरळचा रह्णय किनारा तयार होतो. ते साश्र्लदयल अह्नतिम असते. "बह्यक वाह्यटर' ह्णहणजे निसगालने केरळला बहाल केलेल अपूवल लेणच आहे.

आज खिचूरहख़न 6।। ला निघून 1ला पेह्वबाऊह्वला आलो. 40 म्रल. ह्णयुनिसिपल कमिशनर 4ला येतात. ते पालिकेअया अगदी जवळच राहतात. एयानी आह्णहाला चहा दिला. दक्षिणेत सवलख काह्यफी लोकह्निय आहे ह्णहणून चहा देण ह्णहणजे बहममान समजतात. एयानी का्रधिसल हाह्यलवर सोय केली. पेह्वबाऊर - केरळ मधील मु,ामाचे आमचे सवालत लहान गाव होते. एकाने मदत केली होती. एयाच देणगी वहीत नाव होत, नि एयाअयाच जावयाअया दुकानात योगायोगाने आह्णही गेलो ह्णहणून (सासङ्खयाने मदत केली ह्णहणून) एयाने मदत नाही, पण चाह्यकलेटसश्र्न दिली हा अनुभव नवा होता.

केरळात र्रैंएयालगत साधी लघुशका कठीण कारण सवलख दाट र्वैंती व सतत रहदारी होती. डोक्ष्यावर मोठ मोठे (गवताचे) भारे घेतलेङ्कया िैंया एयाअया जवळील भाङ्खयामुळे (चेहरा) दिसत नसत. पण एया कुतुहलाने आमअयाकडे पहायचा ह्नयएन करत. ते एखादा "भाराच' आपङ्कयाकडे पाहतोय असे वाटे.

पेरबाऊरहख़न कोचीनकडे (जिङ्कहा एनालकुलमश्र्न) जाताना आह्णही अया र्रैंएयाने गेलो एया र्रैंएयामAये र्रैंता व लोहमागल याचा पुलावरील र्रैंता मागल एकच होता. तेथे माझी हस्ड - बह्यटरी पिशवीतून खाली पडली नि एया वह्वन खरी बस जायची पण बस - ड-ायङ्महर चागला असङ्कयाने ती सुखह्वप मिळाली. र्रैंता व रेङ्कवे एकाच पुलावह्वन जाएयाची, पहाएयाची आमची पहिली वेळ होय. अनालकुलमवज्ज्न जाएयाचे ठरवङ्कयामुळे 8 म्रल (फेरा) र्जौंत चालवावी लागली (लूलश्रश) पण आज 28 म्रलच जायचे होते.

एनालकुलमपासून कोचीन सि"धूणार 5 म्रल दूर आहे. र्रैंता उखाम आहे. अनालकुलमहख़न कोचीन बदरातील आगनाबा (आगबोटी) दिसतात. कोचीनला महाराङ्ग-ीयन खूप आहेत. कोचीन हे भारतातील पञ्च्मि किनाङ्खयावरील मुबइलअया खालोखाल न्रसगिलक व मोठे बदर आहे. अयाला आता कोची ह्णहणतात.समुऊ आत (जमिनीअया) आला की बदर (न्रसगिलक) तयार होते. कोचीनला फार उच इमारती नाहीत. ह्णहणून समुऊ जमिनीत कसा शिरला आहे हे र्ैंपङ्ग दिसते व कळत की न्रसगिलक बदर कस तयार होत. येथे मोठमोठह्ला परदेशी बोटी येतात. येथून जवळच विमानतळ आहे. येथे आरमारीतळ आहे. अनालकुलम ही मदिरे व चर्चेसची नगरी आहे.

पेज्ज्बाऊर ते एनालकुलम हा 28 म्रल ह्नवास ह्णहणजे फारच लहान होता. ह्णहणून दुपारी 1ला पोहोचलो. नगरपालिकेत चा्रकशी केली आणि ह्णयुनिसिपल र्रेैंट हाऊसमAये राहएयाची झाली उखाम सोय!

केरळमधील ह्नवास इतर राअयापेक्षा मनोहर झाला. एयाच न्रसगिलक साश्र्लदयल पीत पुढे जाव. केरळात सतत सलग र्वैंती आहे. एक सारखी जागोजागी उपाहारगहे आहेत. शाळा व काह्यलेज यातील विणार्थी विणाथिलनींची जा ये असते. लहान लहान मुले मोठह्ला हा्रसेने शाळेत जाताना पाहिली की फारच का्रतुक वाटे. सवलख र्ैंवागत करतात. कोणी मुले "टाटा' करतात. केरळात फार रहदारी असली तरी आह्णहाला चटकन वाट देत. मी तर केरळात एका मु,ामाहख़न दुसङ्खया मु,ामाअया अतरात सहसा सायकलची घटा वाजवली नाही. तसेच कोणी आपङ्कया गप्तपात गुग असताना एयाना अडथळा आणणे केरळमAये मला पसत नङ्महते. ह्णहणून मी बेल वाजवायची गरज असतानाही टाळत असे. याचे उदाहरण ह्णहणजे अनालकुलममAये शिरताना एका पुलावर समोह्वन दोन मुली येत होएया. एया बोलएयात मम होएया व एयाचेजवळून एक लाह्यरी येत होती. मी घटा वाजवणे जह्वर होते पण एयाना एयाअया समाधीतून जागे करावे असे मला वाटत नङ्महत ह्णहणून मी ट-क व एया दोघींमधून दुचाकी रेटून नेली. मला वाटले आपण लाह्यरीवर तर धडकणार नाही ना? पण अया फटीतून मी गेलो ती माअयासाठीच होती व सुखह्वप पार झालो. मी पार होताना एया भानावर आङ्कया व माअयाबजल एयाना जवळून गाडी नेङ्कयाचा राग आला नाही. र्रैंएयाअया कडेला काही ठिकाणी रगीबेरगी कमळे उगवली होती. मुलीसुजा सुर्हौंय कह्वन आदर दाखवतात. जो तो आपले काम सोडून आमचेकडे पाहात राही. ह्णहणूनच फार फार वाटले की, मङ्कयाळी भाषा येत असती तर? केरळात कपडे फार कमी वापरतात. येथे िैंयादेखील कमी, फार कमी कपडे वापरतात. वजिैंयाप्रकी बङ्खयाच िैंया तर छातीवरहि वैं वापरत नाहीत (घालत नाहीत). चोळी, झपर इ. काही नाही. पातळाचा पदरही नाही. बहमतेक िैंया नुसता रलाऊझ अथवा झपर वापरतात (एयावर पदर नसतो). इएयादिमुळे आह्णहाला पहिङ्कया दिवशी डो—याना चमएकारीक वाटले. जरा शरमलो. पण नतर लगेच सवय झाली. केरळात पुज्ज्षापेक्षा िैंयाची स्रूया अधिक आहे. बहमतेक िैंयाचे केस फार लाब असतात. येथील िैंया केसाची वेणी कधीच घालत नाहीत कारण एया दररोज डोक्ष्यावह्वन र्ैंनान करतात. ह्नाचीन काळापासून केरळातील िैंया परकीय पाहमएयाशी मोकळेपणानी बोलत आहेत. जेङ्महा भारतात इतर ह्नातात "पडदा पजत' तीव्रुतेने होती, कसोशीने पाळली जाइल तेङ्महादेखील केरळातील िैंया पुज्ज्ष पाहमएयाशी देखील गप्तपा मारत. युरोपात ्रिञ्च्न धमल पोहोचएयापूर्वी येथे पोहोचला. इतर र्वैंतीही बरीच आहे. सवलख चर्चेस आहेत. 90% जनता तरी येथे साक्षर आहे.

अनालकुलम ते आलेप्तपी र्रैंएयावर दुतफाल फारच नारळी, पोफळी, केळी, फणस याचे वक्ष आहेत. अस निसगल साश्र्लदयल आमअया िा याखेतच काय पण सपूणल हि"र्दुैंथान व नेपाळ, भूतान मAये कुठेही पुधहा दिसले नाही.

अनालकुलम आलेप्तपी र्रैंएयावर काही ठिकाणी र्रैंता समुऊातून जातो. ह्णहणजे पूल नसून जमिनीवरचा र्रैंता आहे. दोधही बाजूस अथाग सि"धूसागर पसरलेला आहे. 31 डिसेंबर 2005पयॄतअया माअया ह्नदीघल ह्नवासामAये सवालत काही आवडले असेल तर हेच ते केरळचे निसगल साश्र्लदयल. निसगालने उदार र्हैंताने दा्रलत लुटली आहे. आपण र्ैंवअछदपणे मनमुराद ती लुटावी, निसगालचा वरदर्हैंत आहे. मुंर्हैंते एयाने उधळण केली आहे. असा ह्नवास कधीही सपूच नये असे वाटते. खरच केरळमAये सायकलवह्वन खाली उतरावेसे वाटत नसे. एयातून पावसा—यात हा आनद आषाढात आह्णहाला लुटायला मिळाला. ओलेती अशी वसुधरा फार सुदर दिसते ह्णहणतात. "न झटको झुङ्कफसे पानी, ये मोती फूट जाऐंगे!' तसे हे निसगालचे निथळत ओथबलेले साश्र्लदयल कुणाही रसिक ह्नवाशाला मनमुराद लुटून भूल पाडत. बह्यक वाह्यटसल (कायले) दिसतात. हे निसगालचे अनमोल लेण मनोहारी आहे. एयाला तोड नाही.

आह्णही आलेप्तपी नगरपालिकेअया कायाललयाचा शोध करीत असता आमअया मागून कुणी एक जण आला. ह्नथम इग्रुजीत बोलला मग मराठीत तो ह्णहणाला, "आधी आमअया घरी चला मग ह्णयुनिसीपालीटीत जाऊ.' एयाअया घरी गेलो. एयाचे नाव सुधीर मोहे आहे. लवकरच इ.डल.होइलल. घरी खूप गप्तपा! तेथे र्ैंनान केले. कपडे धुतले. जेवण केल. एयाचीच मक्ष्युलरी र्ैंटील व फनिलचर फह्यक्ष्टरी गावात शिरतानाच आहे, ती पाहिली. एयासमोर काखयाचा कारखाना आहे. तो पाहिला. काखयाची फह्यक्ष्टरी पाहएयाची पहिलीच वेळ आहे. फार फार आपुलकीने वागवले. आपपर भाव मावळला. यानतर जेङ्महा जेङ्महा असा अनुभव आला तेङ्महा मी ह्णहणायचो "अलेप्तपी' झाली. एयाना यानतरअया ह्नवासात दोन तीन पखही पाठवली. सुधीर यानी सागितले, पुढे फार ओसाड आहे. नि एयाह्नमाणे ह्रदराबादचे अलीकडेपयॄत फार ओसाड, फं एकदोन ठिकाणी जगल. अशातङ्खहेच केङ्महातरी घडणार हे माझे मत होतेच व नवीन काहीतरी घडएयासाठीच पेज्ज्बाऊरहख़न मागे परतून याव लागल हे तेङ्महाच मी जाणल. एनालकुलम ते अलेप्तपी र्रैंता छान आहे. वाटेत बरीच मोठी गावे आहेत. अलेप्तपीत मङ्कयाळी सिनेमा र्ैंटुडिओ पाहिला. अलेप्तपीला पूर्वेकडील ङ्महेनीस ह्णहणतात. येथील बह्यक वाह्यटसल मधून फार वाहतूक होते. पावसा—याखेरीज काखया व मह्यटि"्रज नेएयास आलेप्तपीत मोठह्ला आगनाबा (बोटी, ीहळिी)येतात. आकाशवाणी सागली उपकेऊाचे कायलक्रुम ऐकू येतात. गमत ह्णहणजे सागलीचे हेच कायलक्रुम जवळअयाच पुएयाला ऐकू येत नाहीत.

अलेप्तपीहख़न निघताना फारच पाऊस ह्णहणून निघायला उशीर झाला.

8 वाजले. मग मी श्र्नहटल आपण निघा%याशिवाय थाबणार नाही नि एयाममाणेच घडल. आश्र्नही निघालो नि लगेच थाबला. दुपारपयन्त ए,ावम म-लावरअया, ि1लानि गावी पोहचलो. नगरपालिकेअया का-धिसल हालि मीये रहायची सोय झाली.

"ि1लाह्यन'अया ह्णहणजे आताअया कोलुमश्र्न "मङ्कयाळ राअयमश्र्न' या वखापखाअया वातालहराने आमची मुलाखत घेतली ती दुसङ्खया दिवशी ह्नसिज झाली. आमचे एया भागात का्रतुक झाले. ह्नवासात मदत ह्णहणून वगलणी मिळू लागली. आमचे ङ्मया्रूयान झाले. आमअया सायकलींभोवती गर्दी होऊ लागली, एयाअयात व आमअयात आपोआप एक आपुलकीचे नाते निमालण झाले, तेथून खिवेंऊमकडे ह्णहणजे आताअया थिह्वअनतपुरमश्र्नकडे निघालो तेङ्महा एयाना व आह्णहाला निरोप घेताना थोडे जड वाटले. हेच आपङ्कया देशबाधवाबजल ह्नेम, आपङ्कया देशातील भा्रगोलिक पर्रििैंथतीबजल जिङ्महाळा, देशह्नेम होय. आमअया ह्नवासाचा हेतू सफल होत होता. आनद मिळत होता.

या सायकल ह्नवासामुळे आपले वेगवेग—या पर्रििैंथतीत रहाणारे भारतीय अगदी जवळून पहाता येत होते. "देश बघतोय' ह्णहणजे जणू देवाचे दशलन मिळतय. आह्णहाला सुजा लोकाकडून धन, आश्रय आणि उएसाह मिळत होता. आमचे नाव वेग—या भाषेतील वखापखात झळकत होते, आमची भाषणे लोक अगदी कान टवकाह्वन ऐकत होते. आह्णही अशी मोठी ह्नसिज माणसे होत होतो! जरी खूप ह्नसिजी मिळाली तरी गवल करणार नङ्महतो, आमचे पाय सायकलअया पायडलवरच ठेवणार होतो!

येथून खिवेंऊमकडे निघालो. हा केरळातील शेवटअया टप्तप्तयाचा ह्नवास होता. सकाळी सातला निघालो आणि चङ्मवेचाळीस म्रलाचे अतर पार कज्ज्न बारा वाजता खिवेंऊमला आलो. तेथे र्पोैंटर्मौंतर, जी. पी. ओ. शोधू लागलो. तेथे दोन तीन मोठी र्पोैंटआह्यफिसेस होती. आमचे नेमके भेटेना. ते शोधता, शोधता आमची चुकामुक झाली. अAयालतासाने पुधहा भेट झाली. दूरअयाची पख पहाएयाअया उएसुकतेत जवळ असलेले दोघे दुरावलो गेलो होतो! शेवटी जी. पी. ओ. सापडले. तेथे आमची पखे मिळाली. खूप आनद झाला. तेथून आह्णही पख पाठविली. पखाा मदुराइलचा दिला.