इकडे तिकडे चोहीकडे साध्या सायकल वरून सगळीकडे ch13

रेनिगुटापासून कोडूर 26 म्रल. तेथे आह्णही मु,ाम करएयाचा आधी बेत केला होता. पण वरील ह्नसगामुळे एयापासून आणखी दूर जायच ठरवल. हे सवल विसरएयासाठी आमचेजवळ वेळ होता. फं र्रैंता खराब होता. ह्णहणून आह्णही कोडुरला न थाबता आणखी पुढे 23 म्रल दूर राजमश्र्नपेठ या गावी जायच ठरवल. कोडूर जवळ फळाचे रिसचल सेंटर आहे. र्रैंता तसा टेकडह्लामधून, जगलातून जात होता.

नतर याच दिवसातला आणखी एक ध,ादायक ह्नसग पहा -

वाटेत एक ब्रलगाडी उलटलेली ह्णहणजे कलडलेली दिसली. ही दोन ब्रलाची गाडी होती. एयातील एक ब्रल मेला होता - पण एयाला गाडीला जुपलेङ्कया र्िैंथतीत ठेवला होता व दुसरा कुठे दिसलाच नाही. एयाजवळ (एया गाडीला 2 ब्रल नङ्महते पण) दोन माणसे माख होती. जवळ एक बाजही होती - पण आसपास र्वैंती - झोपडी काहीही नङ्महत. ह्णहटल हा काय अजब ह्नकार आहे. - र्रैंएयावरच - ह्णहणून तर फारच घाबरलो.

ब्रलगाडी ह्नकाराने आजअया दिवसाअया भयानकतेत व गभीरपणात भरच घातली. एकदा तर वाटल ही भुताटकी तर नङ्महे! पालघरला एका शेतकङ्खयाने सागितल की दुसरा ब्रल चरायला सोडला असेल. अथालत या उखाराने आमच समाधान होणे अशक्ष्यच. तो ब्रल कितीहि दूर चरायला गेला तरी न दिसएयाइतका दूर असण अशक्ष्यच. ब्रल अचानक असा मह्व शकतो अस ते ह्णहणाले - पण मग मेङ्कयावरहि एयाअया मानेवरच जू (व गाडी) काढली जाऊ नये? अशा या अजब व अभूतपूवल भयानक ह्नसगानतर दोन अजबच पण सुदर अनुभव आले.

नतर काही वेळाने वाटेत एक लहान र्पोैंट आह्यफिस आढळल. ह,ी र्पोैंट शोधून र्पोैंटात जाऊन काडलसश्र्न, पाकीटे इ. घेएयात फार वेळ जातो व कधी कधी वेळच होत नाही. वेळ होतो तेङ्महा र्पोैंटाची वेळ सपलेली असते. वेळी अवेळी पाकीटे वग्ररे मिळणे अशक्ष्य. ह्णहणून येथून पुढे र्पोैंट दिसल की पाकीटेच खरेदी कज्ज्न साठा कज्ज्न ठेवत असू. (उलट नायडूपेठ ते रेनीगुटा वाटेत कालर्हैंती गाव लागल. तेथे आह्णही जी. पी. ओ णारा पख मागवली होती - पण आली नङ्महती.. एयाना ीशवळीशलींचा ह्रदराबादचा पखाा दिला..)

ह्नभाकर र्पोैंट आह्यफिसात गेला. मी र्रैंएयावर उभा होतो. इतक्ष्यात एकजण आला व हिंदीत ह्णहणाला, चहा वग्ररे घेतला का? मी ह्णहटल अजून अवकाश आहे. आमचा मिख जरा र्पोैंटात गेला आहे. मला ह्नथम वाटल हा कोण आपणहख़न अस विचारणारा. याचा उजेश काय. हाहि अजबच अनुभव. अस कुणी आह्णहाला कधी विचारलच नाही.

ह्नभाकर आला व मग आह्णही हाह्यटेलचा शोध घेतला नि एका लहान झोपडीसार्रूया (माडवासार्रूया) हाह्यटेलात गेलो. पहातो तर हा तर मगाचाच मनुङ्घय! ह्णहणून मग वाटल हा गिङ्खहाइकाअया शोधात दिसतोय. एयाने आह्णहाला चहा दिला. आह्णही किती प्रसे विचारत - खिशातून प्रसे काढून देऊ लागलो. तो ह्णहणाला "रहने दो..' एयाने आमची सवल चा्रकशी केली. तो प्रसे घेइलना. तो ह्णहणाला, इतक तुह्णही करत आहा नि आह्णहाला इतक करता येऊ नये? तो ह्णहणाला, लोकाना व सवाॄना सागा "महगाइल हटावो' फार महागाइल आहे, जीवन फार कठीण झाल आहे. एमश्र्न. के. हमबळी - ह्णह्रसूर नतर हाह्यटेल मालकाने चहा पाजएयाची ही वेळ आली.

मग जरा वेळाने आमअया जवळून मागून एक जीप आली व हळूहळू पुढे गेली. पण थोडह्लाच वेळाने तीच जीप आमअयाजवळ आली व थाबली.. आह्णहीही थाबलो. आतील सवल उतरले. एकाने आमची चा्रकशी केली व शुभेअछा ङ्मयं केङ्कया. मग एयातील एकजण ह्णहणाला की हे आमचे बी.डी.ओ. साहेब (गटविकास अधिकारी) आहेत. बी.डी.ओ. ह्णहणून ऐकङ्कयावर आज आणखी एक ह्नचड ध,ा बसला. कारण आतापयॄत व यानतर भेटलेले सवल बी.डी.ओजश्र्न आमअया ृङ्गीने निज्ज्पयोगी अथवा असहकारी वखाीचे. वरील एयाअया बरोबरअया माणसाअया वंङ्मयावर (विनयाने) बी.डी.ओ. साहेब ह्णहणाले - याच तुह्णही काही ऐकू नका, एयाअयाकडे लक्ष देऊ नका. र्"ूिी ुळश्रश्र ाशशीं ींर्हिीीरविी षि इ.ऊ.जी ळि ींहश ुिीश्रव.'-ह्णहणजेच एयात माझी कुठे गणती करता. मला एया खिजगणतीतही धह्व नका.

आजचा रेनिगुटा ते राजमश्र्नपेठ पयॄतचा ह्नवास ह्णहणजे अएयत रोमाचकारी ह्नवास होय. अॆ. पी.त एकाच दिवसात विविध अनुभव दिले - ह्नसग दाखवले. एयात आधी भयानक अनुभव - ह्नसग - देखावे व मग सुदर, गोड, अजब अपवादाएमक पण चागले अनुभव ह्णहणून मु्रूयत: या दिवसापासूनच अॆ. पी.ला आह्णही अदश्र्नभूत ह्णहणू लागलो. आधी असे कटू अनुभव आले की ताबडतोब अॆ. पी. सोडावा अस वाटले पाहिजे नि मग एकदम "र्सुैंवागतमश्र्न' अस की आध्रु ह्नदेश कधीच सोडू नये असे वाटे!

राजमपेठला पचायत बोडल आह्यफिस सापडेना. शेवटी पचायत आह्यफिसात मु,ाम करायला परवानगी मिळाली. या भागात वगलणीला अङ्कप ह्नतिसाद मिळाला. राजमपेठअया पुढील र्रैंएयावर क्रुाह्यसि"गवर खूप पाणी वहात असङ्कयाने सवल वहाने थाबलेली होती. येथे रेङ्कवे क्रुासिं्रजश्र्न होते.

एक "गिरिजना'सारखी ैंी मजजवळ आली व मला ह्णहणू लागली - मोडक्ष्या हि"दीत - "मुझे भी ले चलो।' मी सागितल "ये नही हो सकता, दूर हटो..' इ. इ. वाटेत लिच्चट मागएयाचा ह्नकार? पुन: तीच बाइल आमअया मागे लागली. नि आह्णही तिअयाकडे दुललक्ष करतोय अस पाहख़न तिने अखेर माअया पाठीत धपाटा ठेवून दिला फारच जोरात नि बाइल असली तरी आदिवासी बाइलचा तो हात नि एयाहिपेक्षा या अधिकच अनपेक्षित घटनेने माख आह्णहाला हादराच बसला. ह्णहटल यातून निसटलच पाहिजे. हे ह्नकरण आता येथे थाबवल नाही तर कठीण होइलल. ह्णहणून आह्णही मग खूप दूर गेलो. नि वाटल आता काय होतय कुणास ठाऊक?

ताडपखीत शिरलो तेङ्महा खरोखरअया ताडपखीत शिरएयाची जज्ज्र होती. कारण पाऊस पडत होता. तेङ्महा जरी ताडपखीने ताडपखी (अथवा पखी ह्णहणजे पाने - वक्ष) दिली नाही तरी ताडपखींतील नगरपालिकेने आश्रय दिला.

थोडह्लाच वेळात ह्णयुनिसिपल आह्यफिस लागले. खिशात प्रसे नाहीत. पर्रििैंथती गभीर. पण आह्णही फार गभीर झालो नाही. मऊासमAये व मऊास राअयातील लोक सहकायल देएयाबाबत डावेे वाटले. अॆ. पी.च तस नाही. ह्णहणून जरी पर्रििैंथती गभीर झाली तरी फार चि"ता करएयाचे कारण नङ्महत.

ताडपखीहख़न ऊोणापुरीकडे निघालो. आज ह्नवासाला सोबत 2 ज्ज्पयाचीहि नङ्महती. आह्णही माख दोघे होतो. ताडपखी ते गुएती र्रैंता फारच खराब. एयातील 35 म्रलाप्रकी अधाल का - अधूनमधून चागला. उलटा वाराही अनेकदा फार लागला. मु्रूय ह्णहणजे पहिले 17, 18 म्रल (सतत) उपाहारगह दिसल नाही. अस ह्नथमच झाल. नतर एका दगडावर लिहलेल आढळल मुबइल 565 म्रल - तेथून र्रैंता सुधारत गेला. काही दगडावर बोंबइल अस लिहिल होत. माऊटनि"ग गुखाीलाच थाबाव लागल असत. पण ताडपखीअया इतकच नङ्महे तर वाटेतङ्कया लोकानीही सागितल, गुखाीला थाबू नका. - गुखाीत काही अथल नाही ह्णहणून "अथलह्नाी' होणार नाही. कुणी मदत करणार नाहीत. विशेष सुरक्षितता नाही इ. इ. याउलट ताडपखी इतकच नङ्महे तर वाटेतङ्कया एयाच लोकानी सागितल ऊोणाचलमश्र्नलाच जा - चागल गाव आहे - ङ्मयापारी गाव आहे. लोक चागले आहेत इ. इ. गुखाीला मुळीच मु,ाम न करता धोनला माख जज्ज्र थाबा. गुखाीबजल एकमताने सवाॄनी वाइलट सागितल नि ऊोणापुरीबजल सवालनी चागल सागितल हे आञ्च्यलच आहे - इतक सवाॄच एकमत झाल होत - सवाॄचा अनुभव एकच ह्नकारचा. एयाअर्थी एयात बरच तखय असणारच. आह्णहाला अतर व र्रैंता या ृङ्गीने गुखाी सोइलची होती पण अॆ. पी. तील वरील लोकाच आह्णही ऐकल व गुखाीत न गुतता ऊोणाचा आश्रय घेतला. गुखाीजवळच एक गाव आहे तेथून सुमारे 18 म्रल गुटकल हे दक्षिणेतील ह्नसिज मोठे रेङ्कवे जक्ष्शन आहे. विजयवाडा दक्षिणेतील सवालत मोठे रेङ्कवे जक्ष्शन एया खालोखाल गुटफल ही दोधही अॆ. पी.त आहेत. ह्णहणून गुखाीनतर 27 म्रल ह्नवास केला. छ. क.7 वज्ज्न (नागरकाह्यइल ते वाराणसी - राङ्ग-ीय महामागल क्रु. 7). गुखाीनतर 10, 12 म्रलानतर उपाहारगह लागल. तेथून लवकरच बराच उतार लागला.

अखेर गुखाीला पोचलो. जवळ फारसे प्रसे नङ्महते ह्णहणून गुखाीत ट-ाय केला व तो यर्शैंवी होऊन 1 ज्ज्. मिळाला - र्रैंएयात र्ैंवत: ह्नयएन कज्ज्न प्रसे मिळविएयाची व मिळएयाची पहिलीच वेळ - अॆ. पी.त चाकोरीबाहेरचे फार अनुभव आले ह्णहणून - सुजा आह्णही अॆ. पी.ला आर्ह्यैंट-ेलिया ह्णहणतो (अनुभवाअया ृङ्गीनेही). गुखाी गोएयात आणेल अशी भिती पण तरीही तेथे आह्णही मोठह्ला ह्नयासाने 1 ज्ज्. काढला - प्रदा केला. सहकायल मागितल. गुखाी असली तरी - अॆ. पी.च ह्णहणून की काय 1 ज्ज्. (दक्षणा) देणगी मिळाली. ह्णहणूनच आह्णही "ऊोण' ला पोचलो. आज छ. क. वर आलो ह्णहणून फार बर वाटल. वाराही बराच अनुकूल लागला.

धोन हा ऊोणाचलमश्र्नचा शाह्यटलफाह्यमल आहे. हे रेङ्कवेचे लहान जक्ष्शन आहे. एयाच मूळ नाव ऊोणापुरी. येथे एयाला ऊोणाचलमश्र्न ह्णहणतात. या "ऊोणाने' आह्णहाला चागलच सहकायल दिल. जस ऊोणाचायालनी अजुलनाहख़न श्रेव धनुधालरी कुणी असता कामा नये ह्णहणून एयाला निङ्घणात करएयाचा अटोकाट ह्नयएन केला. तदश्र्नवत या पचायतीने र्ैंवागत करएयाची पराकाङ्गा केली. परीसीमा झाली.. गावाची रचना मोहक आहे. काहीस रह्णय जागी खोङ्खयात वसल आहे.

मी सागितल आह्णहाला आज राखी येथे राहएयाची (फ्रुी) सोय ङ्महावी. एयानीहख़नच विचारल तुमची जेवायची सोय काय?

ह्नेसिडेंटसाहेब दगडाअया खाणीचे मालक. पण दगडाह्नमाणे - पाषाणक्दयी नङ्महते उलट या पाषाणात पाझरच होते. एयानी रहायची सोय हवी - ही ंया रहायची सोय, जेवायची सोय कज्ज्? हे ंया जेवण - 5 ज्ज्. खचल येतो - हे पाच ज्ज्पये सवल काम लगेच झटपट - आपुलकीने! आह्णहाला ंया एकदा हव ते नीट नि कटवा एकदाच अशा भावनेने वागवल नाही. इग्रुजीत छान ह्नमाणपखहि दिल. आह्णही ह्नथम ह्नथम ह्नमाणपखासाठी फार ह्नयएन केले कारण आमअयाकडे फार कमी दाखले होते. मु्रूय ह्णहणजे पुएयातून निघताना काहीच ह्नमाणपख अगर आय काडल वा डोमिसील वग्ररे नङ्महत. र्जौंत ह्नमाणपखाच र्जौंत वजन जरी वाहख़न धयाव लागत असल तरी एयाच दुसङ्खयावर र्जौंत वजन पडत. आणखी ह्नमाणपखे मिळवणे कधी कधी अधिक सोपे जाते. तसेच दक्षिणेत पुङ्घकळदा दक्षणेह्नमाणेच ह्नमाणपखाची दक्षणा सहजासहजी मिळत गेली. पण उखारेत या उलट सवलच पर्रििैंथती उखारोखार वाढत गेली ह्णहणून आह्णहीहि सटिलफीकेटसश्र्नबाबत धोरणे बदलली. ह्णहणून उखारेत ह्नएयेक मु,ामाच ह्नमाणपख आढळणार नाही. ह्नमाणपखाचा देण्रया मिळवएयासाठी दक्षिणेत फार उपयोग केला ह्णहणूनहि दक्षिणेत ह्नएयेक मु,ामातील शक्ष्यतो ह्नमाणपखे मिळवली. दक्षिणेत पुङ्घकळदा नगरपालिकेत, पचायतीत राहिलो ह्णहणूनहि ह्नमाणपख मिळवायला फार अवघड पडल नाही. अथालत ह्नमाणपख मिळएयाबाबत "आधी नमन तुला गणराया' तस शिरसीचे आर. ङ्मही. बालुर याना श्रेय णायला हव. एयानी या ह्नवासातल पहिल ह्नमाणपख तर दिलच पण आमचेकडे पुएयाच ह्नमाणपखक - आय काडल नसतानाहि आमअयावर वििास टाकला होता.

धोनपासून सकाळी 6।।ला (सुमारे) ह्नवास सुज्ज् केला व सुमारे सायकाळी कसेबसे एका मु,ामाला 6।। ला पोचलो. आज सहलीचा 60 वा दिवस. पण घातवार. आता राङ्ग-ीय महामागालवर हो हो ह्णहणून बङ्खयाच दूरचा प,ा आज गाठायचा नि तो आपण नििैचत गाठू असा विचार कह्वन निघालो. आज 68 वा अधिक म्रलाचा टप्तपा झाला पण आह्णहाला कुठे थाबाव लागल व कस नि का ते पुढे पहाल.

आज पहिले 32 म्रल - कनुलल पयॄत डाबरी र्रैंता होता. ही अॆ. पी.ची जुनी राजधानी. साधारण झाडाझुडपाचा सुदर ह्नदेश होता.

आज विशेष ह्णहणजे निघाङ्कयावर थोडह्लाच वेळात 2 कोङ्कहे आह्णहास आडवे गेले. उजङ्मया बाजूअया शेतातून डावीबाजूस एकापाठोपाठ एक गेले. खूप कोङ्कहे असले तर माणसावर ह,ा करतात. काही झाल तरी रानटीच! या दोन लबाडाना आह्णही नीट पाहिल. एयाची तोंडेही दिसली. कोङ्किाचे तोंड पाहिल की लाभ होतो अस ह्णहणतात - शुभशकून मानतात. तो एया दिवशीच होतो अगर 6 महिधयात फळ मिळत. तर कुणी ह्णहणतात बिछाधयातून उठङ्कयाबरोबर जर एयाच तोंड पाहिल (दिसल) तर शुभ असत. पण दोन कोङ्किाच पाहिल तर? कुणास ठाऊक. हे सवल शुभाशुभ हे वणलन लिहिताना आठवल. पण हे घडल तेङ्महा काहीच Aयानीमनी नङ्महत. पण हा शुभशकुन माख आह्णहाला आज तरी ठरला नाही. कनुललअया पुढचा ह्नवास ह्णहणजे - बापरे आठवण आली की काजवे चमकतात. पण आह्णहाला अॆ. पी.तच विशाखापड्ढण येथे कह्यमेङ्खयाचा माख लाभ झाला. सहलीअया 83 ङ्मया दिनी माझे हाती कह्यमेरा आला. कह्यमेङ्खयाचा लाभ याला दुसरी तुलनाच नाही. एयाचा किती उपयोग व फायदा झाला सहलीत व नतर हे वणलन करायला किएयेक पानेअया पाने लिहावी लागतील. ह्नवासी ह्णहटला की कुणाअयाही डो—यासमोर, कह्यमेरा अडकवलेला माणूस येतो. ह्नवाशाकडे कह्यमेरा हा पाहिजेच. अया महखवाअया र्वैंतु पाहिजेत एयात पहिला क्रुमाक कह्यमेङ्खयाचा आह्णही लावतो. कह्यमेरा, दुबिलण, र्रिैंटवाह्यच, विजेरी व ट-ह्यधिर्झैंटर या र्वैंतु ह्नवासात बहममोल उपयोगी असतात व आनद णिगुणीत करतात. कह्यमेङ्खयाह्नमाणे ट-ह्यधिर्झैंटरचा योग माख आला नाही.

सोनेरी पिसाचा पक्षी असतो एयाला कुणी सोनकावळा, कोकण कावळा तर कुणी भारणाज ह्णहणतात. हा सोनेरी रगाचा पक्षी सकाळी जर दिसला तर गोड (मिङ्गाम) जेवायला मिळणार अस मानतात. या गोङ्गीचा अनुभव (पडताळा) सायकल सहलीत - भारतसहलींतही अनेकदा आला आहे. हा पक्षी दिसायलाहि फार सुदर मोहक असतो. कुणी ह्णहणतात - एयाने लागोपाठ तीनदा आवाज काढला (ओरडला) व तो (आपण पक्षी पाहख़न) ऐकला - सकाळी - की "मिङ्गाम' एया दिवशी खायला मिळत. तो दिवस शुभ ठरतो.

आह्णहाला बेळगाव, तसेच हमबळी र्रैंएयापासून अनेकदा एक लहानसा सुदर आकाशी रगाचा पक्षी भेटत असे. तो जेङ्महा जेङ्महा दिसत असे - तेङ्महा आह्णही आक्रुमत असलेला मागल अचूक असे - जणु होकायखच. एयाला आह्णही आमचा पक्षी अस ह्णहणत असू. एयाचा फोटो घेएयाचा मी कानपूर लखनऊ मागालवर ह्नयएन केला पण तो योगच नङ्महता. या पक्षाला चाष पक्षी अस ह्णहणतात. तोहि शुभ पक्षी मानतात. निदान आह्णहाला तरी तो भेटला की फार आनद होइल व शुभ घटना घडत. पण आज माख हा पक्षी भेटला नाही.

वाटेत एका हाह्यटेलात 8 ते 8।। रेडिओ कोलबो ङ्मयापारी विभाग (सिलोन) "आपहिके गीत' मधील काही गाणी ऐकली.

कनुलल हे मोठे शहर असून जिङ्किाचे ठिकाण आहे. ही अॆ. पी. ची जुनी राजधानी. ह्रदराबादसह विशाल आध्रुची मागणी विशेषत: श्री. कोड्ढीरामलु याअया बलिदानाने साAय झाली. ह्णहणून कोड्ढी रामलु याचे ए. पी.त अनेक पुतळे आढळतात. सा्र. दुगालबाइल देशमुख या ए.पी.अया आहेत. एयानीहि विशाल आध्रुसाठी फार ह्नयएन केले व विशाल आध्रु झाला अस काहींनी आह्णहाला सागितल. जस महाराङ्ग-ात मुबइलसह सयुं महाराङ्ग- बहममताने मागणी होती तर काहीजण विदभल र्ैंवतख मागत होते. दोधहीही मराठी भाषिकच! तसच ए.पी.त विशाल आध्रु (ह्रऊराबादसह) बहममताने मागितला तर काहींनी र्ैंवतख तेलगण मागितला (ह्नात). पण वरील दोधही ठिकाणी विदभल कि"वा तेलगण मिळाल नाही. ए. पी. त काही ठिकाणी विशाल आध्रु अशी दुकानाची नावे आढळतात.

कनुलल येथे आह्णही उपहारगहात बराच वेळ थाबलो. तसेच येथे एक महाराङ्ग-ीय भेटला. तो पूर्वी खडकी (पुणे) येथे रहात होता. टेलर होता. एयाने आह्णहाला पानपड्ढी (विडा) दिली. आह्णही उपाहार घेतला व निघालो तेङ्महा तो भेटला. आमचा आधीच उपाहार घेऊन झाला होता. आता पुढे र्रैंएयाबाबत जे अनुभव आले तेङ्महा एकदा वाटल की जर या मराठी माणसाकडे आपण राहिलो असतो व रोडची पूणल माहिती घेतली असती तर यो्रय मु,ामी पोचलो असतो. या मराठी माणसाचे ओळखीचे कुणीतरी मोटारने अफगार्णिैंतानमार्गे गेले होते - पण पार्किैंतान, अरर्बैंतानात फार खास झाला.

कनुलल ते पेबेह्व ह्नवास ह्णहणजे कमालीचा खासदायक व अनिञ्च्ति मागल - शोधत विचारत - ठेचाळत गेलो. आज ऊोणहख़न निघताना ह्णहटल आता राङ्ग-ीय महामागल आहे - चागला असेल ह्णहणून खूप लाबचा प,ा गाठायचा अस सकाळी ठरवल. ऊोण ते कनुलल ह्नवास चागला झाला. हा र्रैंता चागला होता पण पुढे जो ताप झाला - पेबज्ज् गाठता गाठता गोठून गेलो व वाटल कोठून या रोडने आलो. हे आधी माहित असत तर कनुलल येथेच करश्रीं केला असता.

कनुलल सोडताना ह्रदराबाद रोड सापडेना. आह्णही बुचक—यात पडलो. एका सरकारी कायाललयात आमचा नकाशा दाखवला व र्रैंता विचारला (इग्रुजीत) तेङ्महा थोडासा खुलासा झाला. आमअयाजवळचा नकाशा 1958चा होता. तेङ्महा एयात तुगभऊा, कङ्घणा नणावर दोन ठिकाणी या पथावर पूल नाहीत अस दाखवले होते. (नाव होती) पण ते 1960, 59ला झाले अस दिसल. पण कनुलल जिङ्कहा सोडङ्कयापासून सतत का र्रैंता (माती - खडी - दगडी) लागला. तो खूप वेळ लागेल, बराच म्रल लागेल अस ऐकल पण खर वाटेना - आमचा नकाशावर (फाजील) वििास असङ्कयामुळे. शिवाय एयात भर ह्णहणजे आह्णही जो मु,ाम ठरवला होता एया नावाची दोन गावे एकमेकाअया आसपास पण तशी दूरदूर होती. आमचा भरवसा नकाशावर. एयात एया र्रैंएयावर रेङ्कवेजवळ विनाकारण डायङ्महशलन देऊन लवकरच दिशा वळवलेली. नि नकाशातली दिशा वेगळीच तेङ्महा काही कळेनाच की आह्णही िा रोडने ह्रदराबादला पोचू की नाही?

पण सुद्रवाने वाटेत एक अह्यह्णबेसेडर कार भेटली - ती आह्णही थाबवली. ती थाबलीही. एयातील माणसानी या र्रैंएयाची चागली कङ्कपना दिली. आमचा नकाशा हस्डबह्यगमAये सुरक्षित खूप खाली असतो व हा वाटेत काढून पुन: ठेवायचा हे फारच कठीण व वेळ जातो ह्णहणून तो काढायच आह्णही टाळत होतो. पण यातील एक माणूस फारच चागला. एयानी काढायलाच लावला व एया नकाशावर नीटपणे सवल समजून सागितल. एयानी या र्रैंएयाने ह्नवास केला होता. एयानी सागितल गेङ्कया वर्षीच हा र्रैंता नवा चालू झाला नि हा नागरकाह्यइलल ते दि"डीगल (मऊास) चागला आहे. र्रैंएयाचे बाबतीत अॆ. पी. पेक्षा मऊास पुढारलेला आहे. पण आह्णहाला मऊास र्ढिीीळीीं र्लीीशर्रीत मिळालेला नकाशा माख मागासलेला ठरला.

ही कार "दखा' ह्णहणून भेटली. पण दखाानी आज फार कसोटी पाहिली. कसोटीत फार सोटे खावे लागले. कासोटाच सुटायचा बाकी राहिला. पण एयाअयाच कपेने तज्ज्न गेलो. "तरलो तरलो आता उAदरलो गुज्ज्कपे'. या मोटारीतङ्कया माणसाने सागितले, कोताकोटा (कोड्ढाकोड्ढा) मनातून अजिबात काढून टाका. कोखााकोखाा येथे आज आह्णही मु,ाम करणार होतो. नि या नावाची 2गावे असङ्कयामुळेच कुणी र्रैंता जो दाखवी एयाअया उलटच दुसरा (कुणी) दाखवी. पण मु्रूय ह्णहणजे कोखााकोखाा येथे हा र्रैंताच जात नङ्महता. नि कोखााकाखााअया ह्नयएनात आह्णही भलएयाच "कोटालत' (कोटात) पोचलो असतो. ही भेटलेली गाडी ह्णहणजे देवदूतच ह्णहणून यानतर आह्णही नकाशा पहात असू जज्ज्र पण र्ैंथानिक लोकाकडून व एया भागात जाऊन आलेङ्कया माणसाकडून आगाऊ माहिती मिळवएयाचा ह्नयएन कज्ज् लागलो. नि एयावज्ज्नच सार काढायचो, खेरीज माझे अदाज व तकल. सागायच सार काय - तर नकाशेही चुकवतात!

एयात कनुलल सोडल नि सवलच र्ैंवज्ज्प पालटल. वारा अएयत वेगाचा पण उलटा (तोंडावर) मारा. ट-क वहातुक कमी. आह्णहाला सूयार्लैंतापूर्वी अथवा र्जौंत लवकर पोचायला हव. पण वाटेत फाटे असतात. फार रजी. म्रलाचे दगड नाहीत. वाटेत गावे नाहीत. 1चित हाह्यटेङ्कसश्र्न भेटतात पण तेथे फं चहा. तोहि फार महाग. तोहि तयार नसे. काही ठिकाणी तर लाकड (काटक्ष्या) आणएया-पासून तयारी. एयानतर चूल पेटणार - मग चहा इ. ह्णहणून वेळ फार जाइल. काही ठिकाणी 1चित खारा माल मिळे.

गाडी अशा ठिकाणी लवकर बिघडते. न बिघडएयासाठी जपून व सावकाश चालवएयाचा ह्नयएन करायला वेळ नङ्महता. रहदारी नाही. वातावरण भयाण ओसाड भितीदायक. अशात जर गाडी बिघडली तर हा विचार सारखा मनात डोकावत असे. पण सुद्रवाने साथ दिली व गाडी बिघडली नाही. परमेरि पाठीराखा राहिला. आज पेबेज्ज् गाठणही अशक्ष्य. फार ह्नयएनाची शथल कज्ज्न सूयार्लैंतापूर्वी पेबज्ज्स पोचलो नि हायसे वाटले.

कङ्घणा ब्रुीजजवळ पेबह्व आहे अस कळल होत. कङ्घणा पूल आला. वाटल, आपण आता आलोच. तेथून 6 म्रल दूर पेबह्व. प्रशाची टचाइल. येथे पूर्वी पूल नङ्महता. नुकताच झालाय.

पण योगायोग असा की ब्रुीजपासून वारा दमला ह्णहणून थाबला व आह्णही माख दमलो असून न दमता न थकता 6 म्रल र्जौंतीचे कापले. आजअया ह्नवासाच वणलन करणच कठीण!

अशा तङ्खहेची काहीशी आमची दुदलह्णय इअछाशंी व दुदलह्णय आशावाद आमचेकडे असङ्कयामुळेच आह्णही माख आजच पेंबह्वत आमचा Aवज लावला.

इतक्ष्या उशीरा पोचङ्कयावर इतक्ष्या लहान गावात रहाएयाची यो्रय सोय कह्वन घेणे फारच कठीण! येथे नावाला पचायत होती. आह्यफिस बद. पण ह्नेसिडेंट भेटले. 6 वाजून गेले होते. ह्नेसिडेंटसाहेबाचे कापडाचे दुकान आहे. आह्णही चहा, पोळी इ. घेतल. तेथे 20 प्रसे सवलत मिळवली. आह्णही भूक असूनहि प्रशाअभावी आणखी खा, नाही. नि उणा पुढे जायच आहे ह्णहणून उणासाठी थोडे प्रसे ठेवले. खेरीज येथे प्रसे मिळएयाची शक्ष्यताच नाही. आज आथिलक पर्रििैंथती अएयत बिकट झाली. परतु ह्नेसिडेंटने जेवणाची सोय करएयाचे आिासन दिले - "बोले त्रसा चाले, एयाची वदीन पाऊले' असा हा ह्नेसिडेंट ठरला.

रहाएयाची सोय करएयाबाबत पुन: ह्नयएन केले. नाहीतर सुरक्षिततेबाबत र्जौंत माहिती ंयायची. झोपायअया जागेपासून सामान दूर असेल तर ते पहाटे, सकाळी लवकर मिळू शकेल की नाही विचारायच. बाथह्वम, सडास, प्तयायचे पाणी इ. बाबत माहिती ंयायची. पाहख़न ठेवायच. माणस पाहख़न गावाची माहिती ंयायची. मेन बाजार कोणता? धनवान व दानशूर ङ्मयंी कोण आहेत? ह्नेक्षणिय ठिकाणे, गावाची जनरल माहिती. पुढअया भागातील गावाची, र्रैंएयाची एयातील सभाङ्मय अडचणींची (व सकटे), पखयाची माहिती ंयायची, अशी एक ना दोन हजारो काम व बाबी असतात. कुणी चागला सोबतीला असङ्कयास उखाम! ह्णहणजे सरक्षण व ह्नसग आला तर भाषेची अडचण येऊ नये. झोप कशी सुरक्षित व शात असली पाहिजे. एकान सागितल याना गोपार्ळैंवामींकडे घेऊन जा.

एकाने तेथील हाह्यटेल मालक गोपार्ळैंवामी याचेकडे नेल. ते भेटले. एयानी आमची लगेच रहाएयाची सोय केली. हे हाह्यटेल बाधून झाल होत पण चालू झाल नङ्महत. टेबलावर झोपायची सोय झाली. माख फार अडचणींत. जरा जरी हलल तरी काही ना काही लागायच. आह्णही मेजवर झोपलो. गोपार्ळैंवामी केरळचे होते. केरळअया खूप गप्तपा झाङ्कया. गप्तपा रगात आङ्कया नि इतक्ष्यात एयाचा एक नोकर आला व ह्णहणाला, "आपङ्कया तिकडे साप निघाला आहे.' तो नोकर, हे "तेलगुत' बोलला पण आह्णहाला अदाजाने व एयाअया चर्येवह्वन कळल. ह्णहणून ते तिकडे गेले. तेङ्महा लक्षात आल की एयानी आह्णहाला मेजवरच झोपायला का सागितल. उकडा भात व चटणी याचीहि सोय केली. चटणी चवदार होती. गाव लहान होत, वीज नङ्महती. नारळी पा्रणिलमेचे चादण खूप सुखावह होत. अस चादण मी 1950पयॄत अनुभवल आहे.

पेबह्व सोडून निघालो. 12 म्रलावर वनपरती. तेथे ह्नेसिडेंटअया घरी गेलो. पण तो नङ्महता. वाटेत हाह्यटेलजवळ 25 प्रसे देणगी मिळवली.

नतर एका डाह्यक्ष्टरसाहेबाची (एम. बी. बी. एसश्र्न) भेट घेतली. ते सहकायल करणार होते, पण एयानी दवाखाधयात बोलावल. एयात 4, 4।। तास मोडले. या डाह्यक्ष्टराचे नाव बालकङ्घण. ब्रुाहृणवाडींत एयाचा दवाखाना आहे. याचे नाव ह्रदराबादपयलधत ह्नसिज आहे. फारच नामाकीत व अगएयशील डाह्यक्ष्टर. ह्णहणून रो्रयाची फार गर्दी. ह्णहणून आह्णहाला अधिकच वेळ लागला. एयानी आमची ह्नथम खाएयापिएयाची चा्रकशी केली व एक माणूस दिला नि 1 ह्व. 36 प्रशाचा उपाहार दिला. केवढी ही माणुसकी! आदर, अगएय! नि अचूक निदान! आह्णही फार भुकेलो होतो. एयानी एक माणूस दिला व मचॄट असोसिएशनतर्फे मदत मिळवएयाचे ह्नयएन केले. निरनिरा—या दुकानातून कलेक्ष्शन. ते सुमारे पावणे चार ह्व. झाले. डाह्यक्ष्टरसाहेबाना वेळ नङ्महता नाहीतर आणखी खूप मदत मिळाली असती. एयाची तीच इअछा होती. माख आह्णहाला "आधळा मागतो एक डोळा...' खूप मदत झाली. आमअया ृङ्गीने, आमअया मते फार मदत मिळाली. आह्णहाला वेळ नङ्महता. शेवटी डाह्यक्ष्टरानी पसलनल 5 ह्वपये देणगी दिली. एयानी फाइलल पाहख़न आनद ङ्मयं केला व ह्णहणाले, "अस काहीतरी ठेवलय हे बरयश्र्न. आह्णही सुशिक्षित तुमअयावर वििास ठेवू पण बाकीचे असे काही असङ्कयाखेरीज वििास ठेवणार नाहीत.' पण आमचा अनुभव माख उलट - सुशिक्षितानीच सटिलफिकेट फाइललवर अवििास दाखवला.

ए. पी.अया पहिङ्कयाच मु,ामी - सुलुरपेट येथे एका डाह्यक्ष्टरानी पाच ह्वपये देणगी दिली व मला आ्रषध दिले होते. डाह्य. बालकङ्घणाची कीतिल बडाप,ीतहि आहे. चार साडेचार तास वाटेत घालवले हे आज ह्नथमच व शेवटचेच. या आधी वाटेत थोडी मदत मिळवली. ए. पी. त असे अनेक अनुभव आले.

डाि. बालकजण श्र्नहणजे आश्र्नहाला भेटलेले साक्षातू भगवान श्रीकजणच. वनपरती गाव चागल आहे. या गावात राहिला असतो तर आणखी मजा आली असती. निरनिराळे अनुभव आले. "बडाप,ी' गावात पचायत कायाललयात मु,ाम केला. बडाप,ीहख़न सकाळी सातला ह-ऊाबादअया दिशेने निघालो.

ह्नथम ह्नथम सवल चढ लागले. जडचरलापासून वारा अनुकूल झाला. शेवटचे 20 म्रल र्रैंता ह्वद आहे. नह्यशनल हायवे वाटतो. शेवटी शेवटी सिमेंट कास्क्रुीटचा र्रैंता (टार रोड). शेवटचे 10 म्रल राहिङ्कयावर - ग्रुेटर ह्रऊाबाद सुह्व. वाटेत 2100 फूट उचीवह्वनहि ह्नवास केला. थडगार, ह्नसम, आङ्कहाददायक हवा. 1958ला पूर्वी फं या रोडवर फेरी बोट होती. आता नाही.

एका उतारावर ह्नभाकर पुढे होता व मी मागून येऊन एयाला गाठल नि सापान मला गाठल (असत). तेङ्महा अचानक आह्णहाला उजङ्मया बाजूने एक लाबसडक (आमअया सडकेवह्वन) सपल आडवा गेला. एयावह्वन माझी गाडीच गेली असती. मी ह्नभाकरला ढकलत राहिलो. मी एयाला ढकलतोय हे तो पहातोय पण दूर होइलना. मग मी माअया हस्डलने व शरीराने एयाला दूर सारल. हा मAयम जाड हिरवा सपल होता. आह्णही या सहलींत सहा सात वेळा र्रैंएयावर साप पाहिले व एकदा बरेच साप एका घरी पाहिले. ए.पी.त एकदा तर एका सापाशी रोडवर लहान मुले खेळत असङ्कयासारखी सापाला मारत होती. ठार मारएयाअया उजेशासारखी नङ्महे. नाग लोकाह्नमाणे ही मुले खेळत होती की काय न कळे? पुढे अस ृङ्घय एकदाच पाहिल. ए.पी.च तो. पण एवढ खर की उङ्घण ह्नदेश व दाट अरएये यामुळें बरेच साप या देशात आहेत.

शेवटी तीन चार म्रल राहिङ्कयावर महानगरपालिका हज सुह्व होते. येथे ह्रऊाबाद व सिकदराबाद मिळून ग्रुेटर ह्रऊाबाद ह्णहणतात व एयाला बी 1 एरीया मिळाली आहे. आह्णही सुलतान बाजार विचारत गेलो. वाटेत काही उएसाही तह्वणहि भेटले. एयातील एक पुन: ह्रऊाबादेतच भेटला. आमचेकडे जे महाराङ्ग-ीय पखो होते एयाप्रकी काहींचा शोध घेतला. तर कुठे मराठी आडनावाअया पाटह्ला दिसङ्कया तेथे शिरलो. वाटेतले एक दुकान बद होत, एया दुकानाचे मालक ह्नथम ह्णहणाले, "आघोळ करा... इ.' ह्नथम आह्णहाला वाटल खरच ह्णहणताहेत. पण मग लवकरच Aयानात आल की उपहासाएमक बोलताहेत. ते ह्णहणाले, "तुमचे सएकार होतील, मिरवणुका निघतील. तुह्णहाला नोकरी सोडून हे धदे करायला कोणी सागितले?' हे ऐकून आमचे मनोध्रयल खचेल असे एयाना वाटले. हे ते कुिएसतपणे ह्णहणाले पण नियतीनें हे शरद खरे करवले. कारण आमचा पहिला सएकार या सफरीत भा्रयनगर (ह्रऊाबाद)लाच झाला. दोन तीन सएकार झाले. येथून आह्णही भाषणे णायला लागलो. मा. निमललाराजे भोसले, ए.पी.चे माहिती मखी पी. ङ्मही. नरसि"हरावजी याचेबरोबर सधमान करएयात आला. पुढील काळात हे पतह्नधान झाले.

भारत सहलीत आह्णही पुएयाअया सवालत जवळ आलो ते ह्रऊाबादला. ह्रऊाबादपासून 350 म्रलावर पुण आहे. छ.क. 9 वर आहे. भारत सहलीत आह्णहाला काहींनी विचारल, तुह्णही वाटेत किती वेळा पुएयाला गेलात? नियती वेगवेग—या मागालने कधी कधी काही काही गोङ्गी वदवतश्र्न असते हेच खर. वरील माणसाचे वंएव ह्णहणजे वा वा वेलकम टू ह्रदराबादच! आह्णही ह्णहटल होत ह्रदराबादला जाएयासाठी एवढा खास घेतोय खरा, पण तेथे तसच काही चागल घडल पाहिजे. पण हे र्"ैंवागत' पाहख़न सदलच झालो. जस ह्रदराबाद जवळअया 10 म्रलात एके ठिकाणी चहा घेतला नि एयात माशी पडली तर हाह्यटेलवाला चहा बदलून देइलना. अखेर दिला एयाने. आह्णही सायकली, सवल सामान घेऊन ही वरात महाराङ्ग-मडळाचे सचिव कायमखाने याचेकडे गेलो. हे रिटायडल कलेक्ष्टर, परभणी आहेत अस मग कळल. सवल सङ्मिहलस ए. पी.त झाली. पण ते माहित होएयापूर्वी मी एयाना "डायरेक्ष्ट' विचारल होत, "रिटायडल कलेक्ष्टर कोण? आपणच का?' अस एयाना कुणीच कधी विचारल नसेल. कायमखाने साहेबानी आमची रहाएयाची सोय मडळात केली. पण येथील मडळात रहाएयाची सोय नाही. आह्णही मडळाअया आह्यफिसमAयेच राहिलो. आह्णही मडळात गेलो. आह्णही कायमखाने याना ह्णहटलही की चि÷ी णा पण ते ह्णहणाले, चि÷ी दिली तरी एया वाह्यचमनला वाचता येत नाही. ह्णहणून उपयोग नाही. या वाह्यचमनचे नाव लि"गया. एयाने व इतर अनेकानी बराच ताप दिला - शेवटपयलधत. भा्रयनगरअया मु,ामात लि"गया दरवेळी विचारी कधी (परत) येणार (बाहेह्वन) - मग आह्णहाला फार व्रताग येइल नि आह्णहाला टाइलम लिमिट नाही. येथील मडळातच पडित याचे छाया लाह्यज आहे. तेथे जेवणाची कायमखाने यानी आमची सोय केली. (काही दिवस - फ्रुी) बगलोर मडळात जेवणाची सोय होती. पण आह्णहाला उपलरध झाली नङ्महती. आह्णहाला वाटायच अशी सोय झाली तर! पण आमचे कायलक्रुम - भेटीगाठी इ.मुळे आह्णहाला एयाचा विशेष फायदा झाला नाही. ह्णहणून आह्णही येथे दोन तीनदाच जेवलो. पण आज राखी ही खानावळ बद होती नि उणा तर श्रावणातला सोमवार!

येथे बह्यडमिंटन इएयादी खेळायला येणाङ्खयानी माख र्ैंवागत केल, धीर दिला. उखोजन दिल. प्रकी नदु बाम यानी तर आह्णहाला नतरअया राखीसाठी "ब्रुाहृण' ह्णहणून बोलावल. ते बी.काह्यम. आहेत. मराठीतील चिखपट कथालेखक श्री. ना. ग. करमरकर हे याचे नातलग होत. नदु बाम हे येथे अनेक वर्षे रहात आहेत. नदुची येथे फार ओळख आहे. एयाचे घरी चहा झाला. श्री. तादुळवाडीकर व एयाचे चिरजीव खेळायला मडळात येतात. नदुचे हे मिख आहेत. नदुमुळे एयाची ओळख झाली. तादुळवाडीकराअया चिरजीवाना ह्नभाकरच घडह्लाळ रिपेरकरिता दिल. एयानी मोफत रिपेअर केल. र्िैंह्न"ग घातली. फराळ दिला. गुडलपेट - ह्णह्रसूर र्ैंटेटमAये बद पडलेल घडह्लाळ येथे सुह्व झाल. ह्नभाकर सारखा ह्णहणत असे की रिपेअर कह्वन घेऊया पण मी ह्णहणे की जेवाखायची पचाइलत आहे तर कसल रिपेअर करतोस? नि चागङ्कया मोठह्ला गावी कह्वया. नि हा सुयोग आला - तादुळवाडीकर याची "पाह्यप्तयुलर वाह्यच क' आहे. सुलतान बाजारात बरेच महाराङ्ग-ीयन रहातात.

श्री. बाम याअया घरी खूप गप्तपा मारङ्कया. एयानी एयाची बहीण "लता' हिची ओळख कह्वन दिली. लता बाम तर खूप गप्तपा माह्व लागङ्कया. आह्णही फारच चाट झालो. मग कळल की एया शिक्षिका आहेत. वतलमानपखाना वाताल छापएयासाठी आमचे बाबतींत "इटर्रेैंट' असतो. अगएयशील लोकाना आमचे बाबतींत "इटर्रेैंट' असतो. लहान मुलामुलींना असतो.

आपङ्कया सायकल ह्नवासाचा हेतू काय? याचे उखार देणे अवघड जाइल. कारण विचारणाङ्खयाची अपेक्षा वेगवेगळी असते. ृङ्गीकोन फार ह्नकारचे असतात. एयामुळे बहमदा या ह्नूाचे उखार देणे ह्णहणजे सकटच वाटे. माअयाह्नमाणेच अनेक देशी परदेशी ह्नवाशाचे, सायकल ह्नवाशाचे मत आहे. आज मऊासनतर मी र्ैंनान केल. राजधानी ते राजधानी. कारण मAयतरी मी आजारी होतो (नायडुपेठ 2।। दिवस) व किएयेक ठिकाणी र्ैंनानाची साधी (चागली) सोय नङ्महती. मऊासनतर आह्णही अया मागालने ए. पी. चा ह्रदराबादपयॄतचा ह्नवास केला तो बराच भाग ओसाड, उजाड आहे. आज सकाळी सेक्रुेटरी कायमखाने यानी आह्णहाला सालारजग ह्णयुझियमचे डायरेक्ष्टर देवकर याना चि÷ी दिली आमचेकडे. तसेच कायमखाने साहेबानी आह्णहास चहा व साबुदाणा खिचडी दिली. मग काय म,ााच मजा! सहलीला निघाङ्कयापासून साबुदाणा खिचडी ह्नथमच खातोय (नि उपवासाला). राजगिरा, ताक इएयादीहि. नतर पुन: नदुकडेहि खिचडी-ताक... आज तिसरा श्रावणी सोमवार. मला उपवास. ह्नभाकरने सहलीपुरते उपवास केले.

सालारजग ह्णयुझियमश्र्न अति सुदर आहे हे मी सागायला का पाहिजे? हे जगह्नसिजच आहे. ह्रदराबाद ह्णहटल की चारमिनार व मग गोवळकोंडा नि सालारजग ह्णयुझिअम डो—यासमोर येतात. एकटह्ला माणसाने जमवून तयार केलेला असा हा सग्रुह जगात सवाॄत मोठा आहे, अस ह्णहणतात. जस पुएयाच केळकर सग्रुहालय.

गोवलकोंडह्लाची कुतुबशाही, एया शाहीतील राजघराएयातील माणसाने उभी केली आहे. "चारमिनार' तर ह्रदराबादचे भूषण आहे. ह्रदराबादअया जी.पी.ओ.मधून आमची पख आह्णहाला येत होती. महाराङ्ग- निवासात अयाची ओळख झाली एया ङ्मिह. जी. पडिताचे हे पख आहे. एयाचे सागलीहख़न काडल आल. धाडसी मोटरसायकर्लीैंट आहेत. एकटे एका दिवसात 500 म्रल मोटरसायकल चालवतात. मोटरसायकल बी. एस. ए.ची आहे.

नर्मैंते न शारबास!

दुचाकी बहाजरानो, आपली इषाल, महखवाकाक्षा अजोड आहे, अतुलनीय आहे. बेंगलोरनतर साधारण महिधयाभरात आपण इतका ह्नचड ह्नवास केलात हे वाचून मन थ, होते, अचबा वाटतो. ह्णह्रसुर, मऊास, केरळ तर आपण पूणल केलच आहे. आता ह्रदराबादवर आपण र्ैंवारी करणार असे आपङ्कया पखावह्वन समजते. तरी आपला पुढील ह्नवास सुखाचा, बिनतक्रुार पार पडो हीच शुभेअछा! कळावे.

आ.

ङ्मही. जी. पडीत.

ता. क. ह्रदराबादनतर पुढे कुठे ते कळवावे.

आभार.