Sunday, June 13, 2010

Cycle tour - India 1964

Ramchandra Kanitkar, traveled all over India on cycle in 1964. He born in Pune in 1940.
Ramchandra Kanaitkar wrote book, he shared his experience. Ramchandra describes about rural India in 1964. The book is in Mararhi. I have published same book here.
You can download the book from here. http://kanitkar.com/down/pdf/Ikde_Tikde_Chohikade.pdf

इकडे तिकडे चोहीकडे साध्या सायकल वरून सगळीकडे END

3/3/65ला द्र. सकाळ व द्र. ह्नभातमAये ह्नसिजी. 7 माचल 65 - सायकलने चि"चवड - विनायकी 4, 21 माचल 65. वंएएव विकास मडळात भाषण व सएकार. रविवार पेठ, श्री. ना. तु. ठाकूर (पह्यरेमाऊट परिलसिटी) याअया अAयक्षतेखाली झाला. नगरसेवक सातव साहेब आले होते. एयाअयामुळे पुणे महापालिकेत अभिनदन ठराव झाला.
डाह्य. जयत नारळीकर - 25 माचल 1965. डाह्य. जयतराव नारळीकराची पुणे विणापिठात भेट घेतली. एयानी इटर्रेैंट घेतला. एयाच मी अभिनदन केल. र्ैंवाक्षरी घेतली. माझ अभिनदन एयानी केल. र्हैंतादोलन केल. तेङ्महा ते यू.के.त रहात.
11-4-1965 - पुणे आकाशवाणीवरची मुलाखत ह्नसारित झाली. मAयतरी आह्यल इडिया रेडिओवर बोलतानाचा फोटो काढून घेतला. माझी एकटह्लाची मुलाखत घेऊन 30-7-1986ला ह्नसारीत झाली.
21-4-65 व नतरही काही वेळा (क्र.) जादूगार रघुवीर याची भेट. एकदा तर एयाअयाबरोबर एयाअया कारने नाशिकला गेलो.
अगणित माधयवराना भेटलो व भेटतो. एयानी का्रतुक केल.
मला नेहमी वाटायच आपण काही भरीव असामाधय कराव. इतक आयुङ्घय मला का दिलय? मला अयोतिष थोड येत व नाद आहे. तर एयाच उखार बरचस या सफरीने दिल. पण तरीहि मी ह्णहणेन दीघालयुङ्घय हा शाप ठह्व शकतो.
अति सवलख वअयलयेत। या मताचा मी आहे. काहींची माअयाविषयी अशी समजूत आहे की मला ह्नवास फार आवडतो तर सारखा ह्नवास याना करायला दिला तर ते याना फार आवडेल. तस माख नाही ह! कशालाही मयालदा हवीच. अति तेथे माती, अति झाल अनश्र्न हसू आल.
मला वाटत, आपला टुर्रिैंट रयुरो असावा. अयामुळे देशी - परदेशी ह्नवौयाना यो्रय मागलदशलन मिळेल. कमी ह्नसिज ठिकाणाची माहिती पुरवावी पूल व र्रैंते, रेङ्कवे याबाबत माअया व आमअया सार्रूयाअया सूचनाचा विचार ङ्महावा. काही वेळा पूल, र्रैंते, सायकल कारखाने, सायकल दुकाने व ह्नवासविषयक गोङ्गी याच उदश्र्नघाटन माअया र्हैंते तथा माअयासार्रूयाअया र्हैंते ङ्महाव. यात माझा केवळ व्रयंीक गा्ररव नसून यामुळे माअया साहसाचा तो गा्ररव ठरेल! अस 1965मAये वाटत असे.
1965 नतरहि खूप सायकल ह्नवास केला. 1959पासून दरवर्षी दखाजयतीला नवीन दखाक्षेखी श्री दखाानी खूप वर्षे नेल. 24-6-72पासून परिवारासह ह्नचड ह्नवास केला व करतो आहे. 1950मधे वीस तास आगबोटीचा ह्नवास केला. एकदा हाह्यवरक्रुाच्चट ह्णहणजे पाएयातील विमानाने दोन तास ह्नवास केला. काही याखा फं चालत केङ्कया, काही पाएयातून चालत केङ्कया.
गणेशक्षेखे, साडेतीन देवी, बारा अयोतिलिॄगे इएयादि, पाच वेळा कधयाकुमारी, भारताचा बराच भाग खूप वेळा केला. 26-2-65 नतरअया ह्नवासाअया हकिगतींची 40-50 पान लिहीली आहेत.
मा. राङ्ग-पति ए. पी. जे. अरदुल कलाम साहेब याच पखोखार आलय. अनेकाची ह्नर्शिैंतपखके मिळालीत. डी. डी. 1 वर 25-9-85 (अनत चतुदलशी) रोजी माझा ज्ञानदीपमधे सएकार दाखवला. 2 जुल्र 1986ला फं डी.डी.2 वर लाइलङ्मह मुलाखत "आजचे पाहमणे'त झाली.
मा. कसोटी क्रिुकेटपटू नाना जोशी तसेच मा. अयेव शौंीय गायक
प. भीमसेनजी जोशी इएयादिंचा माअया घरी येएयाचा योग. क-. डाि. म. न. जोशी, क-. वि. के. फडके, क-. मामा देशपाडे, श्री सुभेदार, डाि. रा. चिं. ढेरे, म. दा. भट इएयादि अनेकाशी गेली तीस चाळीस वर्षे परिचय. चिखकार क- . श्री. अह्वण फडणीस नेहमी घरी येत. 1969ला श्री दखाक्षेख कुरवपूरला दखाजयतीला मामा देशपाडे याची गाठ पडून एयानी माझा विवाह लावला. अनेक सताचे दशलन घडले.
भारत सहलीत भारतभर विणालये, महाविणालये, सावलजनिक र्सैंथा, आकाशवाणी, जाहीर सभा इएयादि ठिकाणी हिंदी, इ्रिलशमAये भाषणे देऊन, मुलाखती देऊन, अनुभव सागून खचल चालवला. 1964-65ला ह्नदूषण हा शरद ह्वढ नङ्महता. साAया सायकलने ह्नदूषण होत नाही हे वेगळच! ह्नायोजक - आयोजक कुणीही नाही. सवल क्षेखातील जगह्नसिज ङ्मयंी"ची भेट घेतली, एयाची ह्नर्शिैंतपखके, एयाअयासह ह्नकाशचिखे, एयाअया र्ैंवाक्षङ्खया, र्हैंतादोलन तसेच एयाअयासमवेत कुठे उपाहार, कुठे भोजन इएयादींचा योग आला.
चिखकार, सत, सताचे शिङ्घय घरी आले आणि येतात. आह्णही सलग 249 दिवस सलग ह्नवास केला. काहींनी असा ह्नवास केलाय परतू भागश: ह्णहणजे पाटलली पुधहा पाटलली! निरोप ह्णहणजे सेंडआह्यफ न घेता / होता, निघताना ह्नसिजी न करता, आयकाडल नसताना केला. काही काळ सायकङ्कसश्र्नना पाटह्ला नङ्महएया. अचानक, नकाशाशिवाय दीघलकाळ, जवळजवळ तयारी न करता केला. जर वाटेतच पारपख (पासपोटल), विदेशी चलन मिळाले असते तर जगह्नवास घडणार होता. वाटेत या गोङ्गी मिळत नाहीत ही कङ्कपना नङ्महती. दि,ीस मिळतील अस वाटल होत.
23 जून 1964 ला सायकलची हवाही तपासली नाही. आह्यइललिंग, ओङ्महरआह्यइललींगही न करता निघालो होतो. टायर टह्लूब नवीन न घालता अथवा सायकलचे र्ैंपेअर पाटलसश्र्न न बाळगता कूच केले. शुभमुहमतल न पाहता पण र्ैंवामी कपेने सवल सुखज्ज्प! पण वाटेत आह्णहाला कळले, 23 जून हा डाह्य. शामाह्नसाद मुखर्जी याचा र्ैंमतिदिन! इतिहासात 23 जून 1761रोजी श्रीमत नानासाहेब पेशवे यानी पवलतीवर देह ठेवला.
मजकडे अ,लकोटचे श्री र्ैंवामी समथल याचा श्री दखाासह एकख रगीत फोटो होता. तसेच साथीदाराकडे टिटवा—याअया महागणपतीचे कङ्घणधवल छायाचिख होत. सकाळी निघताना याना आह्णही नर्मैंकार कह्वन निघत असू. सोबत अ. वि. गहाची दिनदशिलका बाळगली होती. शुज शाकाहारीच आहार घेतला व अजूनहि घेतो. ह्नवासात नेहमीचे उपवासहि केले.
श्री र्ैंवामी समथल कपेने ह्नचड साहसी ह्नवास घडला आहे. सायकलवरचे भारतभ्रुमण व नतर परिवारासमवेतहि सपूणल भारतभर ह्नवास घडला आहे व घडतोय. ह्णहणून मी त आहे. आता आणखी ह्नवास करएयाची आकाक्षा नाही. र्"ैंवामी हो!' असे ह्णहणत एयाअया चरणी लीन ङ्महायची इअछा आहे. आणखी दीघल, ह्नदीघल आयुङ्घय नको, समाधानी आहे.
"बलसागर भारत होवो।'
"जहास् डा ल डाल पर सोने की चिडीयास् करती ह्र बसेरा,
वो भारत देश ह्र मेरा।'
विराजेल येथे नवे शूर राङ्ग-।
येथे पुधहा सोधयाचा धूर निघो।
जो जे वाछील तो ते लाभो
जय हिंद, जय महाराङ्ग-।।
सर्वे सतु निरामय:!

इकडे तिकडे चोहीकडे साध्या सायकल वरून सगळीकडे ch23

वेगळा अजब अनुभव:-
कसारा येथे उपाहारगहाबाहेरच चहासाठी बसलो असता लगेच दोन एस. टी. आङ्कया (चडठढउ'ी). एयातील कुणी एक गर्हैंथ आले व ह्णहणाले की सायकलवज्ज्न तुह्णहीच आला का? आणि एयानी एक गाठोडे (बोचके) काढून दिले. मी ह्णहणणारच होतो हा तर माझाच टुवाल होय. तो माझाच होता. एयाचे असे झाले. एयानी लगेच सागितल. एयाह्नमाणे - डाह्य. सोमण, शहापूर यानी आमचे वाळत घातलेले कपडे या गर्हैंथाबरोबर पाठवले व ते मला असे मिळाले. केवढा योगायोग. असा अनुभव ह्नथमच. या गर्हैंथाचे आडनाव
श्री. ओक. आतापयन्त ओक नावाची माणसे या सफरीत भेटली ती चागलीच. अशा काही आडनावाअया गमतीजमती आणखीनही माअयाकडे आहेत.
शेवटचा साप:-
नासिकअया अगदी जवळ ह्नभाकर पुढे व मी मागे असे चाललो होतो (कधी या उलट असे तर कधी अगदी बरोबर) तेङ्महा माअया उजवीकडून एक साप मग आडवा आला व थोडह्ला वेळाने थाबला. पण मी सायकल पुढे घेऊ लागलो की तोहि पुढे जायचा - मी थाबलो की थाबायचा. (बडोणास - नायडूकडे कळल होत - फं घन माAयमाने एयास कळते - सवेदना होते, ऐकू येते.) अखेर मी थाबून राहिलो. तसेच अखेर सापाचाहि बेत फिरला व तो आङ्कया वाटेने परत गेला. असा ह्नसग ह्नथमच घडला.
यापूर्वीचे सपल उतारावर उजवीकडून येऊन डावीकडे गेले, चढावावरचे डावीकडून उजवीकडे गेले - दोघानाहि आडवे गेले. (चढावर एकदाच दिसला) हा साप माख अगदी सपाट र्रैंएयावर भेटला व तोहि फं मला एकटह्लालाच ह्णहणूनच की काय तो एयाअया घरी परत गेला - मीहि अगदी लवकरच माअया घरी पोचणार होतो. यामुळेच की काय विदेशी ह्नवासी भारतभूमिस "सापाचा देश' ह्णहणतात. या सफरीत खूप वेळा साप दिसले.
सायकाळी नासिक येथे माअया आएया - सा्र. इदिराबाइल दीक्षित, "दीक्षा', शिवाजी काह्यलनी (पटेल काह्यलनी), शिवाजी र्रैंता, शिवाजी उणानजवळ, सिङ्महील हार्ह्यैंपीटलअया मागे येथे पोचलो, (णारा श्री. मा. ज. दिक्षित, निवखा जिङ्कहाधिकारी).
ढहश ढळाशी षि खविळरमAये ह्नसिजी मिळाली.
सकाळी एच. पी. टी. महाविणालयाअया आवारात शोधत ह्ना. वसत कानेटकराकडे गेलो.
ह्ना. वसत कानेटकर भेटले.
ते 4 चिखपटासाठी कथा लिहित होते. तेथे चहा झाला. यापूर्वी दि,ीस भेटले होते. यानतर मी पुन: भेटलो होतो. तेथे 1, 1।। तास होतो. रायगडला जेङ्महा जाग येते, अश्रूची झाली फुले, उदड झाली लेकुरे, इथे ओशाळला मएयू इएयादी एयाची नाटके ह्नसिज आहेत. ह्नमाणपख मिळाले. एयाअया समवेत फोटो काढला.
"दीक्षा' बगङ्कयात श्री. कोगेकर भेटले. चहा झाला. एयानी आमची वाताल "ढहश ढळाशी षि खविळर'त वाचली व सा्र. आएयासहि दाखवली. हे ऐकून आनद झाला व समाधान वाटल. माझी पुएयाहख़न निघताना इअछा होती की टाइलह्णस व हि"दुत "आल' ह्णहणजे र्बैंस. ढहश कळर्विीचे वातालहर र्ैंवत:हख़न अनेकदा भेटले - ह्नसिजी दिली. माख ढहश खविळरि एुिीशीी - ङरीसशीीं लळीर्लीश्ररींशव वरळश्रू ळि खविळर असङ्कयामुळे सहज मिळतो. अनेक भाषात आहे. पण केसरी खूप ठिकाणी आढळला. "महाराङ्ग- र्विैंतार' (माय मराठी वा कोणत एयाच नाव असेल ते) हे मासिक पचखडात वाचल जात (मराठी भाषिकाकडून).
श्री. कोगेकर हे लेखकहि आहेत - ह्नाचायल कोगेकराचे (फ्रयुलसन) बधू. द्र. "गावकरी'स मुलाखत. ह्नभाकरला नासिक - पचवटी इ. अनेक मदिरे दाखवली.
नाशिकहख़न शहादे. शहाणास मु,ाम. तळवे येथे एयावेळी माझी आइल - समाज कङ्कयाण र्विैंतार योजनेत परिचारिका ह्णहणून कामास होती. (नोकरीस). तिची येथून इिअछत गावी मी सहलीतील ओळखीने बदली कज्ज्न दिली. तळङ्मयास ती. आइलस भेटएयास गेलो.
महाराङ्ग-ाचे जयपूर:-
ती. आइलचा निरोप घेऊन धुळे येथे पोचलो. जयपूरह्नमाणे नवे धुळे - काटकोनात सवल र्रैंते आहेत. ह्णहणूनच फं, महाराङ्ग-ाच जयपूर ह्णहणता येत. नवे धुळे ह्णहणजे 100 वषालपूर्वी वसवलेले. 7 गङ्कङ्कया तशा आहेत. आग्रुा - मुबइल पथावर आहे. येथून पदश्र्नमालयास जाता येत. 21 महागणपतीं प्रकी र्ैंथान - पुराणह्नसिज - एरडोल जवळ फरकाडे येथे (जळगाव जिङ्कहा) - झुलते मनोरे आहेत.
मु्रूय मागल सिमेंटचे व इतर र्रैंते (डाबरी) डामरी आहेत. आखीव असूनहि घरे खासगी आहेत ह्णहणून विविधता आहे. पण साचेबदपणा नाही. येथे खूप धूळ आहे. कितीहि वेळा केर काढा पुधहा घरात धूळ आहेच. ह्णहणूनचे धुळे हे नाव पडल - पञ्च्मि खानदेश जिङ्किाच ठिकाण. आता धुळे जिङ्कहा ह्णहणतात. जळगाव ह्णहणजे जळणार गाव. उङ्घणतेने जळतय वाटत ह्णहणून जळगाव. पूवल खानदेश. धु—याजवळ चोखड येथे दखाक्षेख आहे. कडुनि"बाची झाडे आहेत. गङ्कङ्कयाही ज्ज्द आहेत.
धुळे - नासिक. राखीपासून मु,ामास ह्नभाकरचे नातलग श्री. के. आर. दाते, एस. इ. (सुपरिडेंटींग इजिनिअर) खि"बक र्रैंता - याअयाकडे गेलो. राखी ह्नवास वणलन - खूप गमती जमती, गप्तपा झाङ्कया. दि. 19अया राखी पासून ते नाशिक सोडेपयॄत मजाच मजा! नासिकअया फोटो र्ैंटुडिओचा फार खास झाला.
गगापूर धबधबा:-
गगापूर धरणावर मी पुधहा गेलो. येताना सोमेरि मदिर - पविख व रह्णय आहे. एयाजवळच साधारण - गगापूर धबधबा आहे. सुदर. आज खूप पाणी होत. कारण गगापूर धरणातून खूप पाणी सोडल होत. मला ह्नपात - धबधबे अतिशय आवडतात. दिवसेंदिवस वीजनिमिलतीमुळे धबधबे नाहीसे होताहेत वा कमी होताहेत.
"तपोवन' पाहिल. येथेच र्लैमणाने शूपलणखेचे नाक - कान कापून टाकले, अस ह्णहणतात. ैंी ह्णहणून दया, क्षमा दाखवली नाही ह्णहणून र्लैमण शूरवीर नङ्महता अस कुणी ह्णहणू शकल नाही. एया शखूस दया दाखविली नाही. येथील वटवक्षछाया व वारा अवणलनीयच. 5 वट (वडे) आहेत ह्णहणूनच पचवटी ह्णहणतात. नागपूर काहीना माहिती आहे, पण कुणा कुणाला देहली, मुबइल, पुणे माहित नाही, कुणाला वाटले पुणे हे पार्किैंतानअया सरहजीवर आहे. पण नाशिक माहित नाही अशी ङ्मयंी हि"दमAये ह्नवासात आढळली नाही. जे ते विचारत तुह्णही नाशिकला गेला होता? ह्नभु रामचऊामुळच नासिक सवाॄना परिचित आहे. रामचरिख सवल भाषात रचलेल आहे (वणिललेल). वरील दोधही जागी मी, ह्नभाकर, माझा नाशिकास रहात असलेला भाऊ र्लैमण, सा्र. मनोरमा दाते, एयाचा
चि. अभय व चि. वदना याअयासह गेलो.
राध ह्नपात व भडारदरा धबधबा:-
सकाळी मोटारने बाजार केला. नाशिकचा चिवडा ह्नसिज आहे. नासिकची ऊाक्षे ह्नसिज हे सवाॄनाच माहित. माख ह,ी (सीडलेस) तासगावची आदीहि ह्नसिज आहेत.
श्री. कङ्घणा दाते, सा्र. मनोरमाबाइल दाते, चि. अभय इ. 7 वी, चि. वदना इ. 6 वी, ह्नभाकर, लखू आणि र्ैंवत: मोटारकारने निघालो. सा्र. दाते सपूणल मोटरकार चालवत होएया. घोटी वज्ज्न 20 म्रल पण 5, 7 म्रल रधा वाह्यटर फाह्यङ्कस बाजूला आहे. नतर नतर र्रैंता साधा आहे. आज धरणातून बरेच पाणी सोडल होत ह्णहणून नितात रह्णय, फारच आकषलक, आङ्कहाददायक, रमणीय, अवणलनीय, अतुलनीय, अजोड, सुदर, छान, अह्नतीम इ. इ. वाटला.
खूप ह्णहणजे छायाचिखे - ह्नकाशचिखे काढली. पाएयाअया अगदी जवळ बसलो. 1, 1।। तास राधा धबधरयावर मजेत वेळ गेला. नतर ह्नवरेवरचे भडारदरा धरण - फारच मोठे पाणी ङ्मयापलेले क्षेख. गगापूरहख़न मोठे. पण भि"त लाबीला छोटी आहे. भडारदरा भि"तीजवळ जे पाणी सोडलय तेच "भडारदरा ह्नपात.' छान आहे. हे मी नाव दिलय माअयापुरत. कुणी कुणी धरणात र्ैंनान केल. येथील बाग फारच उखाम केलीय. येथे हि"दी चिखपटाची खूप चिखीकरणे झालीत.
इर्धैंपेक्ष्शन बगङ्कयात चहा पाणी व उपाहार. उपाहार माख सोबतचा घेऊन गेलो होतो. येताना वाटेत श्री. के. आर. दाते, एस. इ. डे,न एरिकेशन सकलल खखख याना इगतपुरीस र्ैंथानकावर सोडल (एयाना मुबइलस जायच ह्णहणून) सफर फारच सुदर झाली.
ब्रुहृगिरी, गगाणार नीलपवलत
खयबक गा्रतमी तटे।।
सकाळी 7, 7।। ला निघालो. सा्र. दाते, एयाअया घरकामाअया दोन ैंीया, ह्नभाकर, र्लैमण व मी इतके जण होतो. मोटारीने खि"बक - 18 म्रल. 7।।।ला चढायला सुज्ज्वात. 8।।।ला ब्रुहृगिरीवर. यापूर्वी सा्र. दाते बाइल ब्रुहृगिरीवर आङ्कया पण एयानी भगवान शकरानी जटा आपटून गगा पखवीवर आणली ती जागा पाहिली नङ्महती. आज पाहिली. मी आजअयाप्रकी सवलच पाहिलेल. ब्रुहृगिरीस विशेष पायङ्खया नाहीत. ब्रुहृगिरी फार अवघड आहे ह्णहणतात. एया मानाने फारच सोपी गेली. माकडे काही आहेत. वाटेत माज्ज्तिचा फोटो का्रशङ्कयाने टिपलाय - उधहाअया कवडशात. मधङ्कया वाटेने गगाणार - जेथे गोदावरी ह्नथम दिसते ती जागा. ह्नभाकरची पहिली नाशिक सहल. गगाणारला सुमारे 750 पायङ्खया आहेत. गोरक्षनाथ गुफा - एको पाह्यइट इएयादि पाहिल. गगाणार उतरताना कुशावतल आहे.
नतर नीलपवलत - निलगिरी वर र्ैंवारी. माअयाखेरीज कुणीच नीलपवलत पाहिला नङ्महता. ब्रुहृगिरी, निलगिरीस झाडे साधारण आहेत. येथे निलाबिका मदिर व वर श्री दखााखय मदिर आहे. खि"बक गावात श्री ज्ञाननाथाचे (श्री ज्ञानेरि) गुज्ज् निवखिानाथ याची समाधी आहे. महाराङ्ग-ात येथे सवालत मोठी याखा भरते. नील टेकडीअया पायङ्खया सोप्तया आहेत.
सोमवार - खयबकेरि - 12 ह्नमुख शिव र्ैंथानाप्रकी एक आहे. महाराङ्ग-ात एयातील 5 आहेत. या शिवपिंडीअया उचवटह्ला जागी खएा आहे हे विशेष. याचे ह्नागण विशाल, सुदर व र्ैंवअछ आहे. या मदिराला पाडून र्ैंवत:च ह्नाथलना र्ैंथान परकीय शखूनी बाधल होत. ते पाडून श्रीमत नानासाहेब पेशवे यानी पुधहा मदिर उभारले. एयानतर एकदा शखूनी आत शिरायचा ह्नयएन केला असता रंाअया चिळकाडह्ला उडायला लागङ्कया ह्णहणून शखूस विAवस करता न येऊन येथून माघार ंयावी लागली. शखूनी पळ काढला अस मी वाचलय.
मी नासिक येथे जी. पी. ओ. त पखे मागविली होती. आज जी. पी. ओ.त पखे मिळाली तर कळल की ह्नभाकरअया बहिणीच दि. 27, 28ला लम आहे. एयामुळे उवलरित सहल आटोपती ंयावी लागली. खूप दूरवर असतो नि कळल असत तर मी तरी सहल टाकून पुएयास परतलो नसतो. आजअया पखात दिनाक 28 होता. एरङ्मही आह्णही नाशकाहख़न 28 ला निघणार होतो.
श्री सश्रगी गड वणी देवी:-
मगळवार दिनाक 23-2-65. मगळवारीच 23 जून 1964 रोजी या उपक्रुमास सुज्ज्वात केली. 8 महिने झाले. भङ्कयापहाटे उठलो. र्ैंनान झाले. पाच-साडेपाचला निघालो. सा्र. दाते वहिनी आणि दोधही मुले, मी, ह्नभाकर व र्लैमण (लखू) आणि चक्रुधर छबू. चि. अभय, चि. वदना व श्री. छबू यायला तयार ह्णहणून वणीस जायचे ठरले. मुल शाळा न करता यायला तयार झाली.
एक तासात 46 म्रल गेलो. सातला चढण चढएयास ह्नारभ केला. नादुरी कडून. काही चढ सरळ. पायङ्खया जवळ जवळ नाहीतच. माणूस गप्तपात चढू शकतो. सुमारे 9।, 9।। सश्रगी गडावर. मग 108 साAया, सोप्तया पायङ्खया आहेत. देवी डोंगरात आहे, जणू कोरली आहे, ह्नदक्षिणा घालता येत नाही. या 108 पायङ्खया आखाा नाहीत. एयावेळी काररोड नङ्महता. तेथे देवीला दरवाजाहि नङ्महता.
देवीची (शंीची) साडेतीन पीठे आहेत. करवीर (कोङ्कहापूर), तुळजापूर, मातापूर (माहख़र) - ही 3 पूणल पीठे तर वणीची देवी ही अर्धी माखा आहे (अधल पीठ). गणपती व देवी या देवता कलियुगात पावणाङ्खया आहेत. ह्णहणून 21 महागणपती व 3।। पीठे जज्ज्र जज्ज्र पहावीत. दशलने ंयावीत. उपासना करावी. तर श्री दखा, श्री हनुमान इएयादि सवल काल पावणाङ्खया देवता आहेत. श्री दखााने अवतार सपवलाच नाही. दखाावतार अखड चालू आहे. अविरत. मी 1965 डिसेंबरला श्री दखाजयतीस - माहमरगडची माता रेणुका पाहिली. तुळजापूरची भवानी 1967 जुल्रत देखिली. कोङ्कहापूरची मे 60- 61 पासून अनेकदा पाहिली - महार्लैमी - अबाबाइल. तिची महापूजा मी 1972मAये जून जुल्रत र्ैंवत: केली. तशी देवीची 7 व 108 र्ैंथानेहि आहेत. कुणी 51 मानतात. मग पुधहा पुधहा ही साडेतीन पीठे माझी घडली.
देवीचे दोन फोटो काढले. ह्नसाद शेंदुर लावला. उपाहार घेतला. येथील जुधया शिवालयात शिवलि"गाची निमुळती बाजू नदीकडे आहे. शितखडादरी पाहिली व एयाबजलची गोङ्ग ऐकली. सशगीगडाअया अएयु जागी Aवज (निशाण) लावतात. तो दिसला. एयासबधीहि एक कथा आहे. 1965ला देवीला दरवाजा नङ्महता ह्णहणून कधीही दशलन होइल.
नादुरीकडून चढून वणी बाजूने उतराव असा माअया मनात विचार आला, पण मोटरकार नादुरीकडे ह्णहणून बोललो नाही. परतु श्री. देवीस माझी इअछा - मनोकामना समजली व सा्र. मनोरमा वहिनींनी हाच ठराव केला व अखेर सवलजण वणीकडून उतरलो. श्री. छबू नादुरीकडून उतज्ज्न मोटार घेऊन वणीकडे आले. 425 पायङ्खया आहेत. इतक्ष्या उच पायङ्खया कुठेच नसतील. 3500 फूट उच आहे. कङ्कपनेहख़न कठीण मागल, र्रैंता एकदा चुकलोहि. काही पायङ्खया 3 फूट उचीअया. फारच खास होतो. उभा डोंगर आहे. काहींअया पायात गोळे आले. ह्णहणून हे फोटो एङ्महर्रेैंट विजेते पणश्री गोंबूना आवडले.
आह्णहास एक काह्यलेजकुमार भेटला. श्री. कुलकर्णी - आमचे बरोबर उतरला. एयाचा हात मुरगळला होता. खूप खास झाला. पण उतरताना एक नवीन अनुभव - आगळी गमत. सि"हगडहख़न फारच अवघड. आमअयाह्नमाणे व तोहि जाणून बुजून (गियालरोहण इ. सोडून) एकच वेळी दोधही बाजूचा अनुभव कुणीही घेतला नसेल. असा घेत शेवटी उतरलो. माझा पायहि दुखत होता.
श्री. कुलकर्णींची मभाकरने सा-. दाते वहिनींना शिफारस के%याने आमअयाच मोटारींतून तो आला - नासिकपयन्त. कुणी वणी चढायला तयार नाही श्र्नहणून दाते परिवाराची वणी भेट राहिली होती.
मग आह्णही चाभार लेएयाकडे गेलो. िा नावाचीच ही लेणी आहेत. वाटेत वणीअया बाजारात पेज्ज्, पपया र्ैंर्वैंत मिळाङ्कया. चाभार लेएयाअया खूपच जवळ गाडी नेली. चाभार लेएयाची चढण सुजा थोडी अवघड आहे. बङ्खयाच पायङ्खया आहेत. लेएयाना आधुनिक ज्ज्प दिङ्कयाने एया लेणी वाटत नाहीत. नासिकमAये आङ्कयास एकदा पहावी. पाडवलेणी जज्ज्र पहा. मी या सहलीपूर्वी पाहिली. चाभार लेणी ही ज्रन लेणी आहेत. दुपारी 2।। ला घरी आलो. जेवून विश्राति.
उ/ि. झिीीं चरीींशी, ॠ.झ.ज., पखे कणालवतीहख़न रिडायरेक्ष्ट मुबइलस नको व नाशिकला रिडायरेक्ष्ट नको. कुणाची नासिकला मागवायलाच नकोत अस ह्नभाकर ह्णहणत होता. पण मी आशावळ (अहमदाबाद) हख़न रिडायरेक्ष्ट कह्वन घेतली, मुबइलस. तसेच मुबइलस व नाशकास पखहि मागविली. ह्णहणून उपयुं झाल. मु्रूयत: ह्नभाकरलाच खूप फायदा झाला. ह्नभाकरची इअछा होती की एयाअया बहिणीचे लम तो या सफरीत असताना ङ्महाव अगर ठराव. ही एयाची अपेक्षा पूणल झाली.
नाशकास कळल एके ठिकाणाहख़न की ह्नभाकरअया भगिनीचा विवाह 28ला नसून दि. 27/2/65ला आहे. ह्णहणून माअया बरोबरअया जोडीदारासाठी नाशिक लवकर सोडले. तसेच खरी आमची सहल मुबइललाच सपली. बाकी बङ्खयाच गाठीभेटी या नातेवाइलकाना भेटएयासाठी सहल लाबली. श्री. के. आर दाते याना ह्नमाणपख फाइलल दाखवली. एयाअयाकडे आमअया भाषणाचे टेपरेकाह्यडिॄग झाले.
जुमरजवळ 2 म्रलावर दुचाकीची साखळी ह्णहणजे चेन तुटली ह्णहणून बरच अतर चालत गेलो. ही नवी चेन इऊर्ह्नैंथास भारतीय बनावटीची घेतली होती. जुमरला सायकल दुर्ज्ज्ैंती केली. जुमरास डाह्य. महाजन याअयाकडे मु,ाम. शिरा केला. र्ैंवागत केल. राखी शिकरण.
सायकल सहलीची सागता:-
अनेक थोर विभूतींनी व सतानी शुक्रुवारी अवतार सपवला तर माझी ही साहसी सफरहि योगायोगाने तथा र्ैंवामी इअछेने शुक्रुवारीच पूणल झाली.
249 दिवसात सोळा हजार किलोमीटसल ह्नवास कह्वन पुएयास सुखह्वप परतलो. 344 शनिवार पेठ, पुणे-411030. तेङ्महाचा पुणे - 2 येथे सागता झाली. येथूनच आह्णही या ह्नवासाला सुरवात केली होती.
शुक्रुवार, मिती माघ कङ्घण एकादशी (जी श्री गोळवलकर गुह्वजींची जधम तिथी आहे हे पुढे खूप वषाॄनी कळल) शालिवाहन सवएसर 1886, विक्रुम सवएसर 2021, दिनाक 26 फेब्रुुवारी 1965. तर 26-2-1966 पासून वीर सावरकर र्ैंमतिदिन येतो. हे सवल आपोआप घडत गेल.
पुएयात - पुएयग्रुामात, पुएयपखानात, पुएयनगरीत, पुनवडींत आगमन. निघएयाचा आणि समाीचा हे दोधही वार देवीचे आले.
मुबइल - पुणे - बगळूर - मऊास - राङ्ग-ीय महामागल क्रुमाक 4वर मरीआइल गेटजवळ मा. श्री. म. वि. महाजन, ह्नोपा. दीपक इले. र्ैंटोअसल हे र्ैंकूटरवह्वन जात होते. एयाना थाबवल. सभाषण केल. केवळ व केवढा महान योगायोग ह्णहणून ते भेटले. एयानी "वेलकम टू पूना' केल.
येथूनच मगळवार मिती अयेव शुक्ष्ल 14, शालिवाहन सवएसर 1886 विक्रुम सवएसर 2020, दिनाक 23 जून 1964रोजी जगपयलटनास निघालो - ह्नयाण केले, गमन केल. अगदी गुपचूप.
एका ह्निय मिखाने ह्णहटले, "आधी कळवल असत तर सएकार केला असता. हार घेऊन आलो असतो. तरीहि एयाअयाकडे कषाय पेय (चहा) झालाच.
तेवढह्लात ह्नभाकरचे काही बधू आले. "लवकर चला, श्री. महाजन व सवल मडळी वाट पहात आहेत.' आह्णही तेथे जाताच जोरदार र्ैंवागत झाल. र्ैंवागत पहायला र्रैंएयावर गर्दी झाली. कुणी ृङ्ग काढली. हार घालून सएकार व फोटो काढले. श्री. महाजनानी र्ैंवत:चा कह्यमेरा आणून फोटो काढले. ते आधी भेटले व एयानी सवल कायलक्रुम घडवून आणला. "योग अवंयात बलवखार' हा कायलक्रुम ह्नभाकरअया घराबाहेर झाला.
साAया दोन सायकलींनी, सायकली न बदलता 10,000 म्रल (16000 किलोमीटर) साहसी सहल झाली. नावेने इएयादी ह्नवासाचे अतर वेगळे. एका जधमात जेवढ शिकता येणार नाही इतक 249 दिवसात शिकलो. ह्नसिजी मिळविली. ह्नतिवा मिळविली. अनेक क्षेखातङ्कया किएयेक ह्नसिज ङ्मयंी भेटङ्कया. "जीवन आहे माझे खडतर, असो तयाचि क्षिती न मजला, जीवन ह्णहणजे झरा खरोखर, निमलळ सुदर ह्नीति सरोवर' - रचना र्ैंवत:चीच - असा अनुभव आला. या सफरीबजल कितीही लिहिल, बोललो तरी थोडच आहे.
माख एवढ र्ैंपङ्ग करतो की किएयेक क्ष्लेशकारक, कटु अनुभव आले, सहलींत बरीच दुजलन, दुङ्ग माणसे भेटलीहि पण एयाना महएएव कमी दिलय. ह्णहणून आमची सहल ह्णहणजे नुसती मजा अस कुणाला वाटल तर तस नाही. दु:खाचे अनुभव ऐकून दु:ख होणार. सुख पाहता जवा पाडे, दु:ख पवलताएवढे! मग आणखी एयात दु:खाची भर कशाला?
माझी सुखाची ङ्मया्रूयाच अशी आहे की सुख मानएयावर आहे. सतोष: (समाधान) परम सुखमश्र्न! अडी-अडचणी, सकटे, आपखाी हङ्मयातच. एयाखेरीज मजा नाही, जीवन मिळमिळीत होइलल. माख एया भोजनातील "मीठा'एवढह्लाच असाङ्मयात. आपखाींची केवळ मगरमिठी नको. द्रवम च्रवाख पचममश्र्न - श्रीमदश्र्न भगवतश्र्न गीता। द्रवायखाच कुले जधम मदायखा तु पा्रज्ज्षमश्र्न - महारथी कणल. मना एवाचि रे पूवल सचित केले, तयासारिखे भोगणे ह्ना झाले। सचित - ह्नाररध - क्रिुयमाण.
स,ान माणसे दुमिलळ, एयातून एयाची गाठ या ह्नवासात तरी खूप उशीरा पडत असे. पण अशी माणसे आहेत ह्णहणूनच हे विि चाललय अस मी ह्णहणतो, मानतो.
यानतर ह्नवासानुषगाअया काही घटना वणलन करीत आहे.
"तुह्णही हाडाचे ह्नवासी आहात' अस मला कुणी ह्णहटल.

इकडे तिकडे चोहीकडे साध्या सायकल वरून सगळीकडे ch22

पालघर:-
पालघर हे र्वेैंटनल रेङ्कवेवर असल तरी छ.क. 8 वर नाही. आएया -
सा-. कमला पु. दाडेकर याअयाकडे राहिलो. श्री. पु,षोखाम रघुनाथ दाडेकर हे शेतकरी आहेत - कषीवल. पालघरचे दाडेकर मसिज आहेत. सत सोनोपत तथा मामासाहेब दाडेकर हे पालघरचेच. हे माअया सा-. आएयाचे नातलगच आहेत. श्र्नहणून पूर्वी मला ती. व. आएयाअया घरीच भेटलेले आहेत. मवचने याअया घरीच झाली. मी ती ऐकली आहेत.
सकाळी माझा आतेभाऊ जनु (जनादलन) याने दुचाकीने ती. र्ैंव ह्नभाकर तथा अएणासाहेब दिक्षित याअया घरी नेल. काह्यफी व गप्तपा झाङ्कया. हे माझे नातेवाइलकच आहेत (आतेभाऊ).
येथिल श्री. अएणासाहेबाना आमचा उपक्रुम खूपच आवडला. एयानी अखाराची एक बाटली फोडली व आमअया जवळ दिली आणि ह्णहणाले "असाच सवलकडे सुगध दरवळो!' हे एयाचे बोल अगदी खरे झाले आहेत.
एयानी पालघरअया आयलन एअयुकेशन सोसायटीअया ह्नशालेत नेल. तेथील ह्नमुख पुरदरे याना आमच धाडस फारच आवडल. आह्णही निघताना कुणालाहि न सागता गुपचूप गेलो ह्णहणून हे साहस घडल, ही सफर झाली अस एयाना वाटल. "18 ते 35 वयात अशी कार्ये होऊ शकतात.' शाळा पाहिली. चहा झाला. 4।।ला भाषण. शाळेची माहिती सागितली. शाळेतून शाळेतर्फे ह्वपये पाच मिळाले. या शाळेत गिरीजन मुला - मुलींची रहायची सोय आहे.
वासुदेव पाटील तथा राघवेंऊ :-
मी भाषणात ह्णह्रसुरअया राघवेंऊने वाटेत येऊन मला एक ह्वपया सहाय केङ्कयाची घटना सागितली. ह्णहणून की काय कु. वासुदेव पाटील या येथील विणाखयालने भाषणाअया अती मला एक ह्वपया सहाय केले. ह्णहणूनच मी वर वासुदेव पाटील तथा राघवेंऊ ह्णहटलय. याअयाशी पुढेहि थोडा पखङ्मयवहार झाला. अनेकानी आमअया र्ैंवाक्षङ्खया घेतङ्कया.
र्ैंथानकपूर - ठाणे - अपरात ह्णहणजे साङ्गी :-
सकाळी येथून काही चिठश्र्नठह्ला व पखोहि ती. र्ैंव. दादासाहेब दाडेकर यानी दिले व आथिलक सहकायल घेऊन निघालो.
ह्नथम खि"ड बरीच चालत चढलो व मग सायकलींवर टाग टाकली. मनोर नतर एकदम "वाडा' येथे चहा घेतला.
माअयाकडील नकाशात वाडा हे गाव दक्षिण भारतात तर पालघर उखार भारतात मोडत. पुधहा दक्षिणेत गेलो. पण आता एया दक्षिणेची - ह्णह्रसुर - कनालटक, केरळ, तामिळनाडू - मऊास र्ैंटेट, आध्रु - अॆ. पी. ची सर कुठली यायला? पालघर, वाडा - भिवडी दरह्णयान काही लहान गावे आहेत. भिवडीपासून 10 म्रल डोंगर कमी आहेत. भिवडीस अग्रु - मुबइल - रा. म. मागल क्रु. 3 व देहली - कणालवती - मुबापुरी रा. म. क्रु. 8 मिळतो. भिवडी - ठाणे रहदारी फारच. तसेच मुबइल जवळ आङ्कयाने वदलळ वाढली - सवालत र्जौंत वाहने असलेली नगरी - भारतात ह्णहणून मुबइल - र्ैंथानकपूर हा नवा एर्क्ष्ैंह्नेस हायवे भिवडीपयॄत करणे जज्ज्र आहे.
ठाएयात आलो. आमचे मावस बधू श्री. निळूभाऊ सोमण याअयाकडे राहिलो.
खडू रागणेकराची भेट:-
श्री. के. एम तथा खडू रागणेकर, नगराAयक्ष ठाणे, याची श्री. ओक वकील याअया चि÷ीने गाठ घेतली. माजी कसोटी चेंडूफळीवीर श्री. खडू रागणेकर याची र्ैंवाक्षरी घेतली - चचाल. "पुधहा केङ्महातरी या' ह्णहणाले. 17 वर्षे नगराAयक्ष होते.
डोंबिवलीस भेटी - गाठी झाङ्कया.
मुबापुरी - मुबइल :-
सुमारे 8 ला निघालो. एरीींशीि एुिीशीी कळसहुरूने गेलो. हा नुकताच चालू झाला. फेब्रुुवारी 65. अजून हेवी लाह्यरीजना अनुज्ञा नङ्महती. काम चालू होती. फार ज्ज्द आहे. सुमारे 100 फूट ह्वद आहे. वाटेत उपाहारगहे नाहीत. शीव जवळ (चेंबुर) निघतो.
वाटेत चि"चपोकळी (मुबइलचा मAय) रहदारी बद पडली. एक र्ैंकूटर्रैंवारास भेटलो. श्री. दीघे एयाच नाव. एयानी सहलीची माहिती विचारली. तेथे फारच गर्दी झाली व "काय झाल, काय झाल?' अस लोक विचारत होते. अशी गर्दी अपघात इएयादि कारणाखेरीज येथे होत नाही ह्णहणून - मुबइलत अखेर काही रहदारीच आरक्षक (पोलिस) आले व रहदारी सुरळीत करावी लागली. आमअया साहसाच लोकाना इतक आकषलण की कुतुहलापोटी गर्दीच गर्दी! श्री. दीघे मग गिरगावात भेटीन ह्णहणाले.
काही ठिकाणी र्ैंवागत तर कुठे दुललक्ष असा ह्नकार. मग श्री. दीघे आले. एयानी मला एयाअया र्ैंवयह्नेरिकेवज्ज्न र्(ैंकुटर), भाऊचा ध,ा येथे नेल - भाऊ गर्दीतून पोचलो. जाऊन - येऊन घारापुरीची ह्नएयेकी ज्ज्. 2.58ची तिकीटे आणली. श्री. दीघे यानी आशावळ (अहमदाबाद) देहली दुचाकीचा व इतर ह्नवास केलाय. एयाअया मिखाने पुएयापयॄत सायकलीने केला. एयाना परदेशाला जायची इअछा आहे. एयानी एयाचा पखाा दिला. "पुधहा भेटा.' ह्णहणाले.
घारापुरी - एलेफधटा:-
बसने भाऊचा ध,ा गाठला. भाऊअया धक्ष्क्ष्यावज्ज्न घारापुरीस फार चालाव लागत. अपोलो बदरावज्ज्न जवळ आहे. चालाव फार लागत नाही.
घारापुरी लेणी फारच सुदर आहेत. खिमूतिल - महाराङ्ग-ातील ह्नएयेकाने जज्ज्र पहाङ्मयात. मुबइलत रहाणाङ्खयाने एया खेरीज मज्ज् नये. सएय, शिव, सुदरमश्र्न - महाराङ्ग- राअयाचे बोधचिधह आहे. पूर्वी येथे खूप कोरीव हखाी होते.
येथील हखाींचे ह्नचड शिङ्कप धयायचा ह्नयएन पोतुलगीजानी केला असता ती यारी (क्रुेन) तुटली व हखाीहि. तोच आता जिजामाता उणानात (राणीअया बागेत) आपण पहातो. या हखाीमुळेच एलेफधटा हे नाव दिल गेल.
येथे अनेक जण आले तर 1 दिवस जाइलल. नाहीतर 3 तास ह्णहणजे खूप. नि लास्च फारच लेट. ह्णहणून टाइलमपास कसा तरी करावा लागतो. आमची नाव (लास्च) 5।ला. मी बिगारीत (पूवल पहिली इयखाा) असताना वा ह्नाथमिक शाळेत असेन - नसेन तेङ्महापासून मला "घारापुरी' पहायची इअछा होती. ही आज अशी पुरी झाली ह्णहणून फारच आनद झाला. "घारापुरीला जाऊन शिरापुरी' खाऊ अस ह्णहणत असू. येथील पयलटन खाएयाचे उपाहारगह बद. ह्णहणून काही खाणपदाथल मिळत नाहीत. 1965अया दरह्णयान कुठेही पायङ्खया नङ्महएया ह्णहणून सोप पडल.
मुबइल ही आमची (देहलीसह) 13वी राजधानी. 13 राजधाधया सायकलने सर केङ्कया. येथेच आमची सहल पूणल झाङ्कयासारखी आहे. येथून मु्रूयएवे नातलग, मिख याअया भेटीगाठी घडङ्कया.
मुबइल बेट आहे. न्रसगिलक सि"धुणार. जगात सवलख जोडलेल. भरतखडाची ङ्मयापारी तथा आथिलक राजधानी. 1600मAये इर्लैंट इडिया कपनीची र्ैंथापना यु.के.त केली. 1858ला ती इ्रलडने (सरकारने) तारयात घेतली. येथून इग्रुज ङ्मयापाराअया नावाखाली आले. 1817-1818 ते 14-8-1947 महाराङ्ग-ावर एयाच राअय होत. 1858 ते 1947 भारतावर होत - ह्णहणजे 150 वर्षे नङ्महे. मुबइलतूनच एयाचा शेवटचा स्रनिक भारताला पाठ दाखवत चालता झाला. जी गोङ्ग (वा र्वैंतु) मुबइलत मिळणार नाही ती भारतात मिळणार नाही समजावे.
श्री. स. गो. बर्वे याची भेट. (आय. सी. एस.):-
सकाळीच दुचाकीने मलबार टेकडीला गेलो. राअयाचे उणोग व वीज मखी, माजी अथलमखी, पुएयाचे माजी आयुं, ह्नशासक मा. सदाशिवराव गो. बर्वे भेटले. हे ह्नमाणपख अनेकाना फार आवडल. व्रयिंक मदत व र्ैंवागत केल. पाऊण एक तास चचाल - गप्तपा झाङ्कया. काही ह्नू एयानी नेहमीपेक्षा वेगळेच विचारले. अथालत खासदायक नङ्महते. छायाचिख घेतल.
पयलटन मखयाची भेट :-
आमचा उपक्रुम पयलटनाचा ह्णहणून पयलटन - मखयाची भेट घेतली. एयासाठी बराच वेळ बसून रहाव लागल. जस रिझङ्मर्हेशनसाठी उभ रहाव लागत (रेङ्कवे र्ैंटेशनइएयादित). मा. श्री. होमी तङ्कयारखान भेटले. एयाची र्ैंवाक्षरी घेतली. पुढे हे काही काळ सि,ीमचे राअयपाल होते. एयानी राअयाचे दोन नकाशे दिले. ह्नमाणपख मिळाले नाही.
गहमखयाची भेट:-
राअयाचे गहमखी श्री. डी. एसश्र्न. तथा बाळासाहेब देसाइल भेटले. एयानाहि मी विदेशी वाटलो. एयाची र्ैंवाक्षरी घेतली.
द्र. "मराठा'स वाताल दिली. श्री. अखे मुबइलअया बाहेर आहेत. एयाअया घरचा पखाा घेतला. डाह्य. झाकीर हमसेन याचेबरोबरचा फोटो छापायला दिला.
अप्तसरा:-
अप्तसरा ह्णहणजे र्ैंवगालतील अप्तसरा नङ्महे. मेनका, रभा, उवलशी, तिलोखामा इएयादि नङ्महे तर बोलपटगह अप्तसरा. यापूर्वी अप्तसरा बेंगलोरला नुसत पाहिल. पण वदावन गाडलधस अप्तसरा नगरी. या "अप्तसरा'त "सगम' पाहिला. हि"दी जो गावी (मऊास) "शाति'त पाहिला होता. अयाची पहिङ्कया दिवशीची (तिकीटे) ह्नवेशिका - 26-6-64ची काढली होती. तरी अचानक 23 जून 64 ला या उपक्रुमास सुज्ज्वात केली. आर. के. फिङ्कमसश्र्नअया या चिखगहास कुणी इशीीं ळि अीळर ह्णहणत. बाङ्ककनीस जाएयास जिना नसून चढाव आहे. आह्णही बाङ्ककनीत तीन ह्वपयात गेलो. 3।। चा खेळ आहे. एयात साAया सायकलीने दोन तीनदा जाऊन आलो. फिङ्कम डिविजनला भेट दिली. पण तिथे आमची वाताल घेतली नाही. येथून तुह्णही नासिक, पुणे इएयादि जाणार ह्णहणून ते सागायला चागल वाटत नाही. ह्णहणजे निघताना आलो तर घेतात (?) मग जा, न जा? एवढा विक्रुम पूणल केला ह्णहणून नाही. अजबच असो तुझे सरकार. येथील मु,ाम हलवएयाचा हिरवा दिवा लागला.
रहाएयासाठी सोयीचा शोध:-
मुबइलतहि रहायचे फार वाधे. जर झालीच सोय तर सायकली ठेवएयाचा ह्नू - जसा विजयवाडह्लास. जागेचा शोध सुज्ज्. "मराठा'त छायाचिखासह ह्नसिजी. अनिल दीक्षितना आमच साहस आवडल. एकाअया अपाह्यइॄटमुळे एक तास र्रैंएयात ताटकळत थाबलो. मी आधीच सबधीत ङ्मयंीस सागितल होत, तुला वेळ जुळली नाहीतर आमची पचाइलत होइलल. इतक कुठेच थाबलो नङ्महतो.
कलेक्ष्टराची भेट:-
माजी जिङ्कहाधिकारी क्र. मा. ज. तथा बाबासाहेब दीक्षित याची भेट झाली. हे माअया (जेव) आएयाचे यजमान. काही नातलगाना वाटल हे आह्णहाला (तथा मला) खूप रागावतील. या उपक्रुमाबजल वग्ररे. पण झाल उलटच. "छान!' ह्णहणाले.
मा. श्री. दीक्षित यानी माजी पतह्नधान मोरारजीभाइल देसाइल याअयाकडून कलेक्ष्टर पदाचा कणालवती - आशावळ - अहमदाबादचा चाजल (सूखे) घेतला होता.
गिरगावातून दादर येथे धयू श्रीकङ्घण लाह्यजि"ग बोडिॄगमAये श्री. यशवत काळे यानी रहायची सोय केली. महाराङ्ग- टाइलह्णसला मुलाखत दिली. ओळख असूनहि ह्नसिज झाली नाही. गाह्यगङ्कस खरेदी केली. माझा गाह्यगल अॆ. आय. आर. अहमदाबाद येथून निघताना आपोआप (घालायला गेलो तर) काचा पडङ्कया - हातात आला. तर बरोबरअयाने हरवला ह्णहणून एयासहि घेतला. सचिवालयात खेप झाली. श्री. डी. एस. सोमणही घरी नङ्महते. मोटरकारवाङ्कयाकडून ढहश ॠरींशुरू षि खविळर वर दोघाचा फोटो काढून घेतला. ह्नभाकरला शिवाजी पुतळा दाखवला.
नातलगाअया गाठी भेटी चालूच होएया.
मा. श्री. ह्न. के. तथा आचायल अखे याची भेट:-
"आमोद हाऊस' मAये सयुं महाराङ्ग-ाचे झुजार नेते आचायल अखे याना भेटलो. अगदी सकाळीच भेटलो. भेटायला येणाङ्खयाची गर्दी अथालतच होती. तरी सवलह्नथम आह्णहाला भेटले. एयाची र्ैंवाक्षरी घेतली. "मराठा कायाललयात दुपारी तीन ते चार दरह्णयान या' ह्णहणाले. पण अथालतच आह्णहाला वेळ झाला नाही. कुणाला खोट वाटेल पण अीं ींहरीं ींळाश आह्णहाला इतर कुणालाहि वेळ असेल - विनोदानेच बोलायच तर आचायाॄनाहि पण आह्णहाला नङ्महता. नाहीतर ही पवलणी कोण दवडेल? मुबइल ही दि,ी नाही. देहलीत रहायचे हाल ह्णहणजे ह्नएयक्ष नाही - सोय करएयाचे. पण ते सोपे गेले. पण मुबइलत कठिण ह्णहणून वेळ कमी. याखिक जीवन. आमच एयात अनेकावर अवलबून! काही वेळा सायकलीने मुबापुरीत जाणे - येणे - अनेकाना भेटायचा यएन. भाषणाचे कायलक्रुम इ. काही लोक ह्णहणाले जर "अखे असते तर तुमच न,ी "मराठा'त छापलेच असते. लेख पण र्पुैंतकहि ह्नकाशित झाल असत? पण तो योग नङ्महता. कारण मी 26 फेब्रुुवारी 65नतर परदेशासाठी ह्नयएन केले. 29 देशाचे पारपख (पासपोटल) घेतले. ह्नवासवणलन सर्विैंतर लिहख़न ङ्महायच होत व आचायाॄना पुधहा (विशेष) भेटलो नाही. मुबइलस गेलो नाही. मी एयाहख़न मानतो की अयाअया हातून अया दिवशी योग असेल एया दिवशी ह्नकाशन होणारच. हा योग "मधुश्री'चे
श्री. लोणकर याचा आला. "आचायल अखे याच "अ,ण वाचन'सारख अजोड कीमिक पुतक अजून झाल नाही. हेच शाळेत काही इयखााना आश्र्नहाला होत.
भोपाळ आकाशवाणीस आह्णही सागितल होत "गण राअय दिन तक पूना पहमचेंगे' तर 26-1-65 गणराअयदिनी महाराङ्ग-ात आलो व 26-2-65 पुएयास पोचलो.
मा. श्री. डी. एसश्र्न. सोमण याची भेट :-
मा. श्री. डी. एसश्र्न. सोमण, डेप्तयुटी कमिशनर आह्यफ पोलिस, मुबइल भेटले. ते जेवण देत होते अगर पोळी भाजी देत होते. चचाल घडली व ह्नमाणपख मिळाले. मदत मिळाली. सा्र. सोमण यानी श्री. गोपीनाथ तळवलकर, अॆ. आय. आर. वरचे याना चि÷ी दिली. येथे चचाल झाली की तुह्णहाला पुएयास चि÷ी हवीय का? पुण तुमच आहे, तेङ्महा काय करायचीय? पण मी तएक्षणी उखारलो, अवैय हवीच हवी. महाराङ्ग-ात पिकत तिथ विकत नाही. तर अॆ. पी. त पिकत तिथ विकत. पुएयास फारच अवघड. अजूनहि मुबइल (पुणे) दूरदशलनवर माझा कोणताहि कायलक्रुम झाला नाही. मी ह्नयएनहि केला. (15.8.84 पयॄत तरी). 2.7.86ला झाला. टी. ङ्मही. वरील डी. डी. 2 वर माझी मुलाखत झाली. पण फं लाइलङ्मह. रेकाह्यडिॄग केले नङ्महते व पुएयात डीडी2 तेङ्महा दिसत नसे व केबलही आली नङ्महती.
हे आकाशवाणीचे मुबइल केंऊ आहे :-
मुबइल रेडिओवर - नभोवाणीवर 13 ते 15 मिनिटे Aवनिमुऊण झाले. मायाताइॄनी मुलाखत घेतली. पहिलीच मराठी मुलाखत. तेथे अचानक
मा. वसत बापट भेटले. एयाची वाक्षरी घेतली. पुधहा 1984मीये मला भेटले. राखी वाटेत अचानक श्री. मा. वि. व-ण भेटले. उपाीयक्ष, मराठी समाज, मऊास (1964). "परवा पुधहा भेटू' श्र्नहणून फार आनद झाला.
मखयाअया भेटी:-
मलबार हिलवर दुसङ्खया खेपेत मजूरमखी श्री. नरेंऊ तिडके भेटले. ह्नमाणपख सचिवालयात (मखालय) देणार होते. एयाचेबरोबर फोटोसाठी तयारी केली. तेवढह्लात उपशिक्षणमखी डाह्य. क्रलास भेटले. एयाना माअयाबजल "फार वाटल' ह्णहणून श्री. तिडके आह्णहा दोघाना (मी, ह्नभाकर) मAये उभ करत होते तर डाह्यक्ष्टरानी मला एया दोघाअया (मखयाअया) मAये उभ केल. असा योग ह्नथमच. तसेच एकाहख़न अधिक ङ्मयंी"सह फोटोचा योग ह्नथमच. ह्णहणजे ह्नसिज ङ्मयंींसह. अॆ. आय. आर. वर दोघे मिळून तीस ह्वपये मिळाले. श्री. तिडके याचे ह्नमाणपख सचिवालयात लगेच मिळाले.
श्री. मा. वि. व्रण याची पुनर्भेट. मऊास - मुबइल - रा. म. क्रु. 4 चा सगम. मऊासला भेटले. िानीच पखो णायला सुज्ज्वात केली. ह्णहणून पखयाचा उगम, गगोखी - आमची असेल तर ती मऊासला. खूप सहकायल मिळाल. ठाएयास समजल की आमचे नातेवाइलकच निघाले. "नटराज' हाह्यटेलअयावर भेटलो. अस उपाहारगह (दाक्षिणाएय) सुदर - पण दर यो्रय अस पुएयास एकहि नाही.
श्री. व-ण याअयाशी खूप गपा झा%या. एयाअयाबरोबर माझा एक व मग मभाकरचा एक असे फोटो झाले.
आर. के. र्ैंटुडिओस भेट:-
के. एल. खडपूर - फिङ्कम डिङ्मिहजन याअयामुळे आर. के.त गेलो. बराच वेळ रखवालदार सोडत नङ्महता. चा्रकशी अधिकाङ्खयाने सागितल कलकखयास गेलेत. सोमवारी, मगळवारी येतील. आमची फाइलल दाखवली. एयानी आर. के. र्ैंटुडिओ दाखवला. "दो बदन'अया चिखणाची तयारी चालू होती. र्ैंटुडिओचे आवारात फोटो काढले.
द्र. "मराठा'त दोन तास. दुचाक्ष्या घेऊन "मराठा'अया तर्फे फोटो आला. दुसरा फोटो बिन दुचाक्ष्याचा. आचायल अखे तेथे नङ्महते, नाहीतर एयाअयाबरोबर आला असता. द्र. मराठाने रलाह्यक कज्ज्न मला दिले. पुएयास श्री. सोपारकर यानी मुलाखत घेतली. आह्णही सागू ते ते लिहख़न घेतल. नेहमीअया मुलाखती सारखी नङ्महती. हवामहल, सिटी पह्यलेस, जयपूरचे फोटो एयाना फार आवडले. हे दोधही मीच काढलेले आहेत. सवल फोटोप्रकी 90, 95% फोटो मीच काढलेत. "सदर फोटोंचे र्पोैंट काडल साइलजमAये काढून एवरित देणे. दिनाक 14ला "मराठा'त सर्विैंतर वाताल व फोटो येतील.' असे श्री. सोपारकर ह्णहणाले. पु. ल. अयाहि घरी गेलो होतो. पण लाह्यक. (श्री. पु. ल. देशपाडे पुढे मला 13-2-84स पुएयास एयाअया घरी भेटले व एयाची र्ैंवाक्षरी घेतली.) वाटेत गिरगाव चा्रपाटीवर एकाकडून सायकलसहीत फोटो काढून घेतले.
येथे सायकली वेग—या जागी ठेवङ्कया. रहायला वेगळी जागा. कुणी कुणी पुएयास ह्णहणाल होत, दोघाचा (मी व ह्नभाकर) फोटो येइलल. पेपरला येइलल. रेडिओवर येइलल. असे चेङ्गेने ह्णहटल. पण खरच तस घडल. ही इलरिाची दया! ह्नयएन - परमेरि, ह्नाररध. कुणी तस ह्णहटङ्कयाच या आधी आह्णहाला माहित नङ्महत.
कङ्कयाणला गेलो. आधी सायकलींनी ए.एु.हायवेने र्ैंथानकपूर. कङ्कयाणला ङ्मयायामशाळेत सएकार ठरवला होता. आह्णहास वेळ नङ्महता. पण येथील एक अधिकारी ह्णहणाले "कङ्कयाणास कुणी येत नाही "आड' पडत ह्णहणून. तरी नाही ह्णहणू नका.' ह्णहणून आह्णही माधय केल. 5।। ते 6।। ह्नोग्रुह्यम झाला. 3।।ला बेत झाला होता. अह्यरेंज केला. सएकार झाला. अAयक्ष श्री. माधव काणे, नगराAयक्ष. मी भाषण करताना बरेच फोटो काढले गेले. "मराठा'अया वार्तेने ह्नसिजी दिली.
"मराठा'चे वातालहर श्री. अप्तपा चदन याचे भाऊ भेटले. एयानी काह्यफी वग्ररे देऊन र्ैंवागत केले. एयानी आयल क्रुीडा मडळात कवी पी. सावळाराम याची ओळख कज्ज्न दिली. र्ैंवाक्षरी मिळाली. मु्रूयत: पी. सावळाराम - गीतकार, वसत ह्नभु - सगीतकार तर विगिायिका - लता मगेशकर तसेच आशा भोसले यानी खूप गीते गाजवली. हा खिवेणी सगम ह्णहणजे मेजवानीच - पण अवीट.
मा. क्र. दयानद बादोडकर याची भेट:-
र्ैंथानकपुरात (ठाणे) गावदेवी पटागणावर राखी 9 नतर श्री. दयानद बादोडकर, मु्रूयमखी - गोवापुरी, गोमतक याची भेट झाली. श्री. अप्तपा चदन याअया बधूनी श्री. बादोडकरजी र्ैंटेजवर येताच ओळख कज्ज्न दिली. पण आह्णही खाली होतो तर मा. मु्रूयमखी बादोडकरजी र्ैंवत:च खाली येऊ लागले - र्ैंवाक्षरी मिळाली. एक दोन शरद सभाषण झाल. भाषण सपङ्कयावर आमअया फोटोसाठी खास एयाना थाबवून फोटो झाला. फोटोग्रुाफरला दहा ह्वपये दिले. निगेटिङ्मह व फोटो काहीच आल नाही. पखङ्मयवहार केला पण ङ्मयथल! फसवलो गेलो. परत पखङ्मयवहार केला पण उपयोग झाला नाही. माख ठाएयास 127 फिङ्कम, भारतात सवालत र्ैंर्वैंत नि र्मैंतही ह्णहणजे 3।। ह्वपयाना व सहज मिळाली. राखी एक दीडनतर झोपलो. आज पनवेलीस गेलो. तेथे र्ैंनान केल. येथील शाळेत शाळाह्नमुख भाषण ठेवत होते पण आह्णहालाच वेळ नङ्महता. पर्ळैंपे गाव दिसले. मनोहर हवा, पाणी मजेदार पर्ळैंपे गाव,' अशी कविता माअया ति. र्ैंव. आजोबानी केलीय. पर्ळैंपे हे माझे आजोळ. आता आजी, आजोबा नाहीत. येथून जवळच क्रुातिवीर वासुदेव बळवत फडके याच घर - जधमगाव शिरढोण आहे.
तीननतर पनवेल सोडून कङ्कयाण - रेङ्कवे 1ाटलसलमधील वासु भातखडे - माझा मिख, याअया भगिनींची भेट - ताइल (श्री. एम. ङ्मही. जोशी - दुगालपूर याअया वहिनी). मुबइल नतर अनेक नातलगाअया भेटीगाठी झाङ्कया. ह्णहणून वणलन आटोपत घेतलय.
राजकपूरची व सायराबानूचीहि भेट:-
09/02/1965 मगळवार. - आर. के. र्ैंटुडिओत एक-दीड तास बसलो. सेक्रुेटरी श्री. खीरा भेटले. मा. श्री. रणवीर राजकपूर मोटारीतून बाहेर चिखीकरणास जात होते - निघाले. पण आह्णही थाबवून आमची माहिती देऊन र्ैंवाक्षङ्खया घेतङ्कया. ह्नथमच श्री. राजकपूर याना ह्नएयक्षात पाहिल. पण फोटो काढायचा राहिला ह्णहणून खत वाटली. ते ह्णहणाले, "बहमत अअछा!'
ह्णहणून आह्णही फिङ्कमालय व अखेर गोरेगाव येथे फिङ्कर्मीैंतान र्ैंटुडिओत गेलो.
फिङ्कर्मीैंतान र्ैंटुडिओत रखवालदार आत सोडेना. आमअयाकडे राजची सही असूनहि. इतक्ष्यात श्री. ताह्णहाणे (फोटोग्रुाफर का कोण) सेटअया दि"डी दरवाअयातून बाहेर आले व ह्नएयक्ष ओळख देख आमची नसतानाही वाह्यचमनला सागितल "या दोघाना आत सोड'
चार नबरला चिखीकरण. श्री. ताह्णहाणेंनी ("द्र. मराठा'अया वाचलेङ्कया वार्तेने का काय) लगेच ओळखून आत नेल.
तेथे अनुपम चिखअया "दीवाना'च शूटि"ग चालू होत. एकूण चिखीकरण सपत आल होत. द्रिदशलक श्री. महेश का्रल याचा आह्णहाला राजना भेटवणे इएयादि गोङ्गीस विरोध होता. तो पएकज्ज्नहि श्री. ताह्णहाणे साहेब यानी आमच इलप्तसीत पूणल कज्ज्न दिल. सिनेमा फोटोग्रुाफर श्री. चिखे याअयाकडून आमचा खास दिवे सोडून फोटो काढविला. श्री. ताह्णहाणे यानी महेशजींना सागितल "राजसाहेबाच ह्नोएसाहन आहे - मग काय हरकत आहे.' श्री. राजकपूर याअया समवेत छायाचिख काढल गेल. श्री. राजजींनाहि ह्नकाशचिखासाठी बराच वेळ उभ रहाव लागल. वेष (मेकअप) दीवानाअया शाह्यटचा होता. आर. के. र्ैंटुडिओत नेहमीअया वेषात पाहिले - भेटले - बोलले. तसेच येथेहि पुधहा र्ैंवाक्षरी घेतली. आताची र्ैंवाक्षरी (व दिनाकही) अगदी शातपणे झाली. माझी र्ैंवाक्षरी वही बराच वेळ एयाअया हातात होती. एकाच ङ्मयंीची दोनदा र्ैंवाक्षरी ह्नथमच - तेहि एकाच दिवशी. राजजींबरोबर र्हैंतादोलन व सभाषणहि.
शाह्यट सपङ्कयावर साहिरा बानू याअयाशी श्री. ताह्णहाणे यानी ओळख कज्ज्न दिली. एयाना ह्नमाणपखाची फाइलल दाखविली. सायराजी यानी इशीीं ुळीहशीअस लिहख़न मग र्ैंवाक्षरी दिली. अगदी अ,ड वाटङ्कया. फारच सुदर आहेत. उपक्रुमाची चचाल. "जो भी हो तुम खुदाकी कसम लाजवाब हो, चा्रदहवी का चास्द हो' र्हौंयविनोद. हि"दी चिखपटाच चिखीकरण ह्नथम पाहिल. फिङ्कर्मीैंतान र्ैंटुडिओ "ह्नभात'ह्नमाणेच मोठा आहे. या भेटीच मु्रूय श्रेय श्री. ताह्णहाणे यानाच आहे. एखाणा अभिनेखीस ह्नथमच भेटलो.
मिखास अलिबागेस भेटून आलो. येथूनच ह्णहणतात महाराङ्ग-ाचे (भारताचा पहिला अवालचीन आरमार ह्नमुख) आरमार ह्नमुख तथा सरखेल श्री. काधहोजी आग्रुे किनाङ्खयाच सरक्षण तर करतच असे पण सवल परकीयाना एयानी जरब बसविली होती. तसा दरारा होता. चा्रलला जायचा आज योग नङ्महता. पुढे 1973मAये मी चा्रलजवळचे दखााचे डोंगर पाहिल. दखा क्षेख - दखाजयति. मिख माझी वाट पहात होता. "मराठा'तील ह्नसिजीने मिखास भेटायला पेणेस गेलो. प्तलर्ह्यैंटर आह्यफ पह्यरिसचे अङ्गविनायक दशलन दोनदा घेतले. हे मिखाने पुएयास मग पोचवले. घारापुरीअया खिमूर्तीहि घेतङ्कया.
शहापूर:-
यापूर्वी जून 64 ला बेळगावजवळच शहापूर येथे भेट दिली. ते साडह्लासाठी ह्नसिज. सुमारे सहा शहापूर आहेत. हे शहापूर जि. ठाणे. र्रैंता बहमतेक सिमेंटचा व ज्ज्द. पण भिवडीपयॄत रहदारीचा खास.
डाह्य. सोमण याअयाकडे राहिलो. पख आधी टाकलेल पोचल होतच.
डाि. गावाबाहेर गेले होते. शाळेत भाषण देएयासाठी थाबाव लागणार. मभाकरला बर नसून एयाने गार पाएयाने नान केल (काशी, मयाग ममाणे). श्र्नहणून एयास पडसे, डोळे दुखणे, अग दुखणे इएयादि खास होऊ लागला.
येथे एकच माAयमिक शाळा आहे. गाव सुमारे 5 हजार र्वैंतीच आहे. येथे थाबाव लागेल अशी कङ्कपना नङ्महती. 8 ते 9 भाषण - शाळेत ह्नमाणपख वग्ररे मिळाल. डाह्यक्ष्टरानी ह्नभाकरला आ्रषध दिल. राखी सगमनेर व सिमरसाठी पखे मिळविली. हे गाव - मुबइल - आग्रुा पथावर आहे.
नासिक:-
शहापुराहख़न नाशिकसाठी सकाळी 7। ते सAयाकाळी 6। पयॄत 60 म्रलाचा अवघड ह्नवास केला. दमलो!
सवाॄना वाटे व वाटत आह्णही खूप दमत असू तर मी सागत असे दमलोच असलो तर दोनदाच. ह्णह्रसुरहख़न 100-101 म्रल जवळजवळ उदकमडलमश्र्नचा घाट चढताना - चढङ्कयावर व शहापूर - नाशिकचे 60 म्रल चढताना व नतर. एरवी रहायची सोय झाली की सवल श्रम लगेच विसरत - विसरले.
डाह्यक्ष्टर सोमणानी सागितङ्कयामुळे सकाळी सातलाच रविवारचा "मराठा' विकत घेतला.
एयात आह्णहाला सवालधिक ह्नसिजी देएयात आली होती. एयात ठरविङ्कयाह्नमाणे आमची सर्विैंतर मुलाखत ह्नसिज झाली. आतापयॄतअयात ही सवालधिक ह्नसिजी होय. जयपूरचा हवामहल, सीटी पह्यलेस हे मी काढलेले फोटो, शिवशंीतील नवा फोटो सवलच छापून आले. एयामुळे फारच उएसाह मिळाला. सचारला. "मराठा' पेपरला धधयवाद व एयाचे आह्णही ऋणी आहोत. आता नासिककडे कूच केले.
शहापूर - नासिक 60 म्रलाचे अतर जवळजवळ सपूणल चढणीचा घाट रोड आहे. इगतपुरीपयॄत तरी फारच घाटरोड व डोंगरच डोंगर. रहदारी तूफान. पण र्रैंता सिमेंटचा व काही डामरी - सुदर. माख गोङ्मयाला आह्णही एकदा सायकल चालवली असता एक जण ह्णहणाला होता की तगडह्ला उलटह्ला होतील. एयाची आठवण झाली.
र्रैंता फारच कुशलतेने काढलाय. हा जेङ्महा बाधला तेङ्महा हि"र्दुैंथानात व भारताबाहेरहि तेङ्महा जगात कुठेहि इतका चागला र्रैंता नङ्महता व आताहि 1चितच आढळेल. सागाच रान व इगतपुरीनतर फारच ओसाड. ह्णहणून कटाळा येतो. एयात ह्नभाकरची ह्नकति बिघडलेली. हाह्यटेङ्कस साधारण. थळघाट (कसारा) साडे चार म्रल आहे. 11।।, 11।।। ते 1 घाट चढलो. 1, 1।। म्रल सायकलवर बसून चालवली. सामान असङ्कयामुळे व घाटापयॄत शहापूरपासून फारच चढ ह्णहणून बराच चालत चढलो. घाटातून लोहमागल खूपदा दिसतो. एक एस. टी. बद पडली होती ह्णहणून दुसरीने पाठीला पाठ लावून ढकलली ही गोङ्ग यु. पी. तील. तर महाराङ्ग-ात ही घाटात माल भरलेङ्कया लाह्यरीजची अशीच ढकला ढकली ह्नथमच पाहिली.
तहानलेला ह्नभाकर
या 60 म्रलात ह्नभाकरला एकदा पाएयाची इतकी तहान लागली की विचारायची सोय नाही. घाटात इतके र्अैंवअछ पाणी होते ते प्तयायला, आमअया जवळच सपङ्कयावर. हे पाणी ह्णहणजे - श्री गजाननविजय - सतकवि दासगणूविरचित - शेगावअया गजानन महाराजानी सुज्ज्वातीस प्तयायले एयाची आठवण ङ्महावी. मऊास जवळहि फार वाइलट पाणी ह्णहणून मी दोन गावे प्तयायलो नाही. पण एयाने प्तयायले.

इकडे तिकडे चोहीकडे साध्या सायकल वरून सगळीकडे ch22

आकाशवाणीअया अहमदाबाद केंऊावर खूप चचाल झाली व चागली मुलाखत दिली. पधरा ह्वपये ह्नएयेकी धनादेशाने मिळाले. येथे खूप वेळ झाला ह्णहणून गोमतीपूर शाळेत साडेतीनला जायच होत तर तेथे पावणे पाचपयॄततरी पोचायला हव होत. शाळा 5-55ला सुटते. आह्णही दुचाकीनी खूप जोरात गेलो. पण आह्यल इडिया रेडिओवर लेट झाङ्कयामुळे येथे लेट झाला.
राखी श्री. सिकणीसाकडे फ्रुेंड सकलल मAये भाषण झाल. 9। ते 10।।। कायलक्रुम छान झाला. डनलाह्यपचे दोन टायर, दोन डनलाह्यप टह्लुरज मिळाङ्कया. टायरटह्लुब ह्नथमच. खूप राखीहि खूप गर्दी.
सकाळी श्री व सा्र. ओतीव याअयाकडे चहापाणी. येथील एक जण पुएयास नोकरीसाठी जाताहेत ह्णहणून साडेपचावम ह्वपयाच कापड खरेदी कज्ज्न एयाना दिल. एयानी आह्णही पुएयास पोचायअया आत पुण सोडल. ह्णहणून एका कारखाधयात सदर सामान ठेवल. मी तेथे ते ंयायला गेलो असता मिळाल नाही ह्णहणून एयाचे प्रसे णायला ते तयार होते. मी घेतले नाहीत. सहलीत असेहि काही अनुभव आले. पुएयाअया कारखाधयातून सामान गेल. यापूर्वी भा्रयनगर (ह्रऊाबादेस) आह्णहाला मिळालेङ्कया देण्रया एका मराठी ङ्मयंीने र्ैंवत:च हडप केङ्कया एया केङ्कयाच - एका कायलक्रुमाचे प्रसे.
येथे मकर सक्रुातीनिमिखा श्री. आर. जी. ओक याअयाकडे आमखण होत ह्णहणून 12।।ला गेलो. खूप गप्तपा, गुळाअया पो—या. फारच अगएय. सायकाळचे 5।। झाले. माझी इअछा होती कणालवतीस टायर टह्लुब बदलावेत. माझे 23 जून 1964 पूर्वीचे जुने व झिजलेले ह्णहणून हे दोधही टायर माअया गाडीस घातले. टायरटह्लूब बदलायची इअछा येथे पूणल झाली. समाजात श्री. चिधमयानदाचे भाषण झाले आणि आमअया भाषणाचा कायलक्रुम राखी 8।।। ला सपला. श्री. कापरे यानी जी. पी. ओ.तून आमची दोन पखे आणून दिली. मी काढलेङ्कया काही फोटोंना खूप मागणी.
गुजराथेत मकर सक्रुमणास पतग उडवायची ह्नथा आहे. माख एयामुळे या दिवशी अपघातहि फार होतात. तरी तेथे ट-ह्यफिक मह्यनेजमेंट चागली आहे. जे लोक मुबइलला होते एयानाच मराठी येत. येथे 1968ला "ज्ज्पाली' लशीीं ींहशरींीश ळि ींहश लळींूत "सर्रैंवती चऊ' पाहिला (पुएयापूर्वी) - करमुं होता. येथील ह्नाणीसग्रुहालयात सपल खूप आहेत. जोड बस नसूनहि लाल दरवाअयाहख़न बस खूप मिळतात. अगदी थोडह्ला दोन मजली बस - ह्णहणजे आधी तर दोन, चार. पण 1966ला येथे एका उपाहारगहात दीड दोन ह्वपयास डोसा मिळाला - इतका महाग 1966ला कोठेच नङ्महता. एयात काजू इएयादी काही नङ्महत तरी. तेङ्महा शनिवारी दुपारी व रविवारी ह्नमुख बाजार बद असे. अहमदाबाद बस व रेङ्कवे र्ैंटेशन जवळ लाह्यजेसश्र्न कमी. 1964ला मऊासमAये एकही दोनमजली बस नङ्महएया. खिवेंऊमला बङ्खयाच.
वटोदर - बडोदा - बरोडा - वडोदरा:-
आज पोट दुखत होत. आता छ. क. 8 वर देहली - जयपूर - उदयपूर - अहमदाबाद - मुबइल गावे. वाटेत पापडी (फाफडा), बारीक शेव, र्भूैंसा (र्भूैंसू व मिरअया) फार. सकाळी 6-35ला निघालो तरी ट-ह्यफीकचे दिवे चालू झालेले. कणालवती (अहमदाबाद) - मुबापुरी पथावर दिवसा 12 तासात वाहनाची वहातूक देशात सवालधिक आहे हे जाणवल - हे तेङ्महा माहित नङ्महत. तर 24 तासातील रहदारी मुबइल - पुणे र्रैंएयावरची (एनश्र्न. एच. फोर - मुबइल - पुणे - बगलूर - मऊास) सवालधिक. नाडियादनतर न्रसगिलक साश्र्लदयालत फरक. नाडियाद - निपाणी इ. तबाखूसाठी ह्नसिज. मAये दुधासाठी ह्नसिज ते आणद लागत. येथे "अमूल' ह्नाह्यडक्ष्टसश्र्न होत. "हायवे र्रेैंटाह्यरट' वाटेतल चागल आहे. आजचा 71 म्रलाचा टप्तपा होता. 4।।, 5ला बरोडा. हा र्रैंता खूप ज्ज्द आहे. येथे र्(ीिींि र्चीालरळ एयावेळी इिालरू ह्णहणत) एक लाह्यरी दिसली की सात वा आठतरी ओळीने येणारच.
बडोदे या नगराचे मूळ गाव वटोदर आहे. ह्णहणजे वडाअया उदरात वसलेले. पण आता वडाची झाडे नाहीत (ह्णहणजे दुमिलळ).
इशर्रीींळर्षीश्र लळींू ळि र्ॠीक्षीरीं अस येथील बहमतेकाना वाटत. तर काहीना अहमदाबाद वाटत. येथील बरेच र्रैंते पुएयाहख़न चागले तर आशावळपेक्षा सामाधय. काहींना आशावेळपेक्षा येथे कमी र्ैंवअछता वाटली. फं येथे खूप बगीचे आहेत. हे नगर पुएयासारखे वाटते. अथालत हवामान पुएयासारखे कुठेच नाही. माख पुएयास दिवसेंदिवस कारखानदारी वाढएयेय. एयाह्नमाणात वक्ष वाढत नाहीत. उलट ह,ी तर ओनरशिप ह्नकारामुळे खासगी झाडे - बागा - वक्ष - झाडे - झुडपे पूणल नङ्ग होऊन रखरखीत सिमेंटमय होत आहे. काही ह्नचड सुदर वाडे रोज धडाधड पाडले जाताहेत जे किएयेक वर्षे उभे आहेत - पण या नङ्मया इमारती - कुणी खुराडी ह्णहणतात - किती काळ टिकतील? पुणे ही महाराङ्ग-ाची र्सौंकतिक राजधानी आहे. पण तस वाटण दिवसेंदिवस कठिण वाटतय. मोक—या जागा - म्रदाने नङ्ग केली जाताहेत. रहदारी बेबद होतेय. 1964 - 65ला खूपच र्ैंवअछता होती. अथालत अनेक नगरे यात आली. 1964-65, 12/7/61पूर्वी, 1958, 1950-51ची मजा - शातता नाही - र्शिैंत कमी. गोंगाट वाढला. रेडिओ कमी आहेत पण दूरदशलनचा "आवाज', Aवनिवधलकाचे आवाज, वाहनाचे आवाज. याखिकीकरणाने माणसाच माणूसपण हरवतय.
बडोदे येथे श्री. अप्तपासाहेब अल्लयकर यानी खूप रस घेतला. हे विनोद अह्य. अल्लयकर कपनीचे ह्नमुख - येथे पेढे घेतले - हे ह्नसिज आहेत. पेढे चार ह्वपये किलो. 1968 मAये 8 ह्वपये किलो होते. 50प्रशाचे घेतले. सुदर होते. "गुजरात समाचार, "सदेश' हे कणालवतीत, सूयलपूरला "गुजरात मिख', "जधमभूमी' - मुबइलस तर द. गुजराथेत "लोकसखाा' ह्नसिज वतलमानपखे आहेत. तसेच "जनसखाा' पण अहमदाबादला आहे.
"लोकसखाा' (गुजराती - र्ैंवतख पेपर. मराठी लोकसखााचा काही सबध नाही)चे सपादक, पखकार मालक - श्री. ह्नभु देसाइल भेटले. 40 वर्षे या ङ्मयवसायात आहेत. श्रिवशीीं जनालर्लिैंट आहेत. 12 वर्षे र्ैंवतखपणे वतलमान काढतात. "आपतश्र्न काळी जो मदत करतो तो आ' ही श्री. ह्नभु देसाइल याची ङ्मया्रूया मला फार आवडली, पटली. उएसवे, ङ्मयसने, युजे, दुमिलक्षे, राङ्ग- विप्तलवे, राजणारे, ... य: तिवति स: बाधव:।। - ही मिखाची ङ्मया्रूया होय. ङ्मयसने मिख परीक्षा। अ षीळशवि ळि शिशव ळी षीळशवि ळविशशव.
बरोडह्लात फिङ्कम डेङ्महलपि"गचे प्रसे आगाऊ भरावे लागले - र्जौंत ओळख असून. भारतात ही वेळ ह्नथमच आली. येथील "लोकसखो'त ह्नसिजी मिळाली. हि"दविजय जिमखाना येथे भाषण. इदुरला आह्णही दिलेली मुलाखत ऐकली.
धयू इडिया इर्डिैंट-ज - अगफा कह्यमेरा फह्यक्ष्टरी पाहिली. श्री. मराठे यानी साराभाइल केमिकङ्कसश्र्न दाखविली. येथील एक कामगार श्री. पुरोहित (गुजराथी) हे दुचाकीने विदेशी जाणार होते. 1500 म्रल येथे ह्नवास केला होता. जमङ्कयास आह्णहाला या ह्णहणाला. एयाने आपल ङ्महीजिटिंग काडल छापलय. ह्णहणून वाटल आता माख आह्णहाला निदान रबर र्ैंटस्प तरी पण गुजराथेतच कज्ज्न घेतलाच पाहिजे व ती सधी बडोणातच चालून आली. येथे एका सिक्ष्युरिटी आह्यफिसर बरोबर कोका कोला घेतला. शेवटी काह्यफी. तेथे इदुरचा एक जण भेटला एयाची मदत झाली.
येथील कमाठी बागेंतील पिक्ष्चर गह्यलरी पाहिली. येथे राजा रविवमालची काही मूळ चिखे आहेत. राजा रविवमालनी काढलेली चिखे ह्णहणजे मेजवानीच. मेजवानीचा कटाळा येतो. पण ही चिखे कितीही वेळ व कितींदाहि पहा "कितीदा आलो गेलो रमलो' सदा बहार आहेत. मुं (फ्रुी) ह्नवेश आहे.
माअया गाडीवरची पाटी वाचून व वाताल वाचून वाटेत श्री. मनोहर नावाचे गर्हैंथ भेटले. एयानी दुसङ्खया दिवशी चहाला बोलवल. एयाह्नमाणे गेलो. चहा, तिळगूळ. इकडे तिळगूळ हातात णायची पजत दिसली नाही. वाटीत अगर बशीत देतात.
येथे एक जण आमअया उपक्रुमाबजल ह्णहणाले, "ुरीींश षि ींळाश' का तर परदेशाह्नमाणे तुह्णहाला शासकीय व जनतेच आवैयक सहकायल नाही? येथे गोखले यानी राखीच आमखण दिल. तेङ्महा काह्यफी केली - शिकरण पुरी. फार आग्रुहाने वाढल. कुणाला इदुरहख़न सुदर वाटत. पण र्रैंते इदुरचेच चागले. बडोदे पूर्वी खूप खूप सुदर होत अस ह्णहणतात. भोपाळ अॆ. आय. आर. चा आमचा कायलक्रुम ऐकला. बडोदा अस नाव यु. एस. अॆ.त एका गावाला दिलय.
येथील श्री. सहैंबुजे याअयाकडे उकड - चहा झाला व मदत मिळाली. सा्र. सहैंबुजे ह्णहणाङ्कया, पुधहा याल तेङ्महा मिसेसना घेऊनच या. एयाना वाटत होत कुणी आमची पुएयास वरमाला घेऊन वाटच पहातय.
र्लैमी विलास महाल पाहिला. हा क्र. वासुदेव बापूजी कानिटकर याअयाच देखरेखीखाली बाधला गेला. येथेच सAया मा. फखोसि"ग गायकवाड - माजी महाराजा आह्यफ बरोडा राहतात. हा महाल फारच सुदर, रमणीय आहे. भारतातील भा्रयनगर, ह्णह्रसुर, जयपूर, बरोडा इ. ह्नमुख र्सैंथाने होती. मी पुधहा 1968लाहि पाहिला व नतरहि. फखोसि"ग ह्णयुझियम पाहिल. येथे 25प्रसे ह्नवेश शुङ्कक आहे ते आह्णहाला माफ केल गेल.
मा. फखोसि"ग महाराजाना भेटएयासाठी एयाचे र्ैंवीय श्री. विजय हजारे याना इदुमति महालात भेटलो. एयाना चि÷ी आत पाठविली तर तेच उठून र्ैंवत:च आह्णहाला भेटायला आले हे पाहख़न आञ्च्यलच वाटल. अजल दिला.
श्री. अल्लयकराकडे पुएयास पोचवायला सामान दिल. मिस एमश्र्न. ङ्मही. जोशींमुळे अयोति पपसश्र्न कारखाना पाहिला. श्री. गोवि"दराव मराठे यानी
दखाभ श्री. मभाकर फडके - रबर र्टैंप मेकर याची भेट घालून दिली. दोघानीहि आथिलक मदत केली. श्री. मभाकर यानी दोन रबर र्टैंसू क,न भेट दिले.
यावज्ज्न कळेल की माझ "आधी केले मग सागितले.' हि"र्दुैंथान पयलटन - तथा जग पयलटन - भाग 1 -" हि"र्दुैंथानची साAया सायकलींने साहसी सहल' केली - सपत आली. यानतर 36 दिवसानी पुएयास पोचलो. ङ्मही. काडल, रबरी ठसा नसतानाहि अनेक ह्नसिज ङ्मयंींना भेटलो. माख दिवसेंदिवसाअया जाहिरात युगात व यख युगात ङ्मही. काडलसश्र्न - खास आकषलक - मराठी, हि"दी, आ्रलभाषेंतील इएयादि रबरी ठसे हे आता अगदी आवैयकच आहे. 23 जून 64लाहि ही जज्ज्री होती. पण आह्णही अगदी गुपचूप निघालो. कुणीहि सहल पुर्रैंकत केली नङ्महती तशा सोइलहि दुमिलळ. ही सफर मराठमो—या पजतीने ह्नामाणिकपणे केली - कोणत एयात अवडबर नङ्महत. निघाङ्कयापासून 213 ङ्मया दिवशी शि,े केले. तेही तएकालिक कारण ह्णहणजे पुरोहितची गाठ. ह्णहणून एवढ ह्नचड साहस कज्ज्न निदान रबर र्ैंटस्पहि नको का आपङ्कयाला ह्णहणून करावासा वाटला व तो बडोणातच सह्नेम भेट मिळाला. "योग अवंयात बलवखार!'
गुजराथ - वटोदर पुढे चालू -
श्री. ह्नभाकर फडके याअयाकडे चहा इएयादी झाले. एयाअया माडीवर
श्री. गोवारीकर, मसाज पेशालिट रहातात. एयानी मला उजङ्मया पायाला चोळल पण ते सहन न होऊन मला थोडी च,र आली. पण माझा डावा डोळा सुजत होता - राजणवाडी ङ्महायची र्शैयता होती ती टळली. येथे दूध दिल. मएयक्ष पाऊल चोळणारी ङ्मयी मथमच भेटली. मी काहीच सागितल नङ्महत.
"कलाभुवन' - एसि. लश्रिश्रशसश
कलाभुवन मAये ए. आर. नायडू भेटले. एयानी कलाभुवन दाखवल. टेक्ष्सटाइलल रिसचल सेंटर दाखविले. काह्यटन गिरएयाअया यखाबजल सशोधन चालत. एयाअया बधूकडे गेलो. एयाना सपाॄची आवड आहे. एयानी साप पाळले आहेत. आह्णही पाहिले ह्णहणून ह्नथमच सपल हातात घेतले. फारच गारगार असतात. एयाना घन माAयमाशिवाय ऐकू येत नाही. एयाअया खाणविषयीहि चचाल झाली. एयाअयाकडे एक साप होता. तो फं कडाडून (कडकडून) चावत असे. विषारी माख नङ्महता. काही साप मोठह्ला हडीत होते. एखादा घरात सुटा होता. किएयेक जण पहातात. पण हातात धरायला फारच थोडे धजावतात. असे हे सपल मिख नायडू!
गुजरात क्रुीडा मडळात श्री. वसतराव कान भेटले. येथेहि भाषण झाले.
सकाळी इदुमति पह्यलेस - एल. ङ्मही. पह्यलेस समोर 9।। ते 10।। थाबलो. पण दुपारी चारला बोलवल.
फखोसि"गजी गायकवाड याची भेट -
दुपारी चारला गेलो. येथील एका सेवकाकडून श्री. विजय हजारे - चेंडूफळीचे कणलधार - कसोटीवीर - रणजी ट-ाह्यफीतील क्रिुकेटचे विक्रुमवीर याअया समवेत सायकलींसह ह्नकाशचिख काढवल.
महाराजा आह्यफ बरोडा याना आह्णही व एयानी आह्णहास अस उभयता एकमेकास ्रवाङ्कहेरास पाहिले होते. हे महाराजाअयाहि र्ैंमरणात होते. एयाअया मतेहि तेथे आमचा परिचय कज्ज्न णायला हवा होता वा भाषणाची सधी णायला हवी होती.
सुमारे दोन तास अगदी अना्रपचारिक गप्तपा झाङ्कया. 1956ला ते मोटरकारने पेशावर इएयादि मार्गे लडनला 5 जण गेले होते ती हकिगत ऐकली. एयानीहख़नच ह्नर्शिैंतपखक (ह्नमाणपख) दिल. एयात "रश्रश्र र्श्रीलज्ञ'रचना वापरली होती. एयाबजलची कथा सागताच एयानी र्ैंवर्हैंताक्षरात "र्बेैंट आह्यफ लक' कज्ज्न दिल.
अया काही थोडह्ला महान ङ्मयंींशी बोलताना मिखाशी बोलङ्कयासारख वाटल वा साधेपणाचा अनुभव आला एयात मा. गायकवाडजींच नाव आहेच. एयानी मा. ह. वि. पाटसकराह्नमाणेच ह्वपये ए,ावन देणगी दिली. 1957 व 1962 पासून ते खासदार आहेत. पुढे गुजरातचे आरो्रयमखीहि होते. 1977 वा एयानतर खूप वषाॄअया खडानतर पार्किैंतानला आपली क्रिुकेट टीम गेली एयाचे हे ङ्मयर्वैंथापक होते. ह्नमुख काह्यमेंटसश्र्न एयाअया होएया.
एयाअयाबरोबरहि फोटो काढला. हा श्री. विजय हजारे यानी काढला. "परदेशी जाताना जज्ज्र भेटा, मी पखो देइलन' अस ह्णहणाले.
आह्णही वटोदरात घुसलो तर महाराज येथे नङ्महते. एयाना भेटएयासाठी येथे मु,ाम वाढवला.
आत भेटीस जाताना श्री. हजारे ह्णहणाले "फार वेळ घेऊ नका.' ह्णहणजेच एयाअया शरदात हा अथल होता की एयाना तुह्णहाला भेटण फार आवडणार आहे ह्णहणून ते खूप वेळ बोलत रहातील तर तुह्णहीच आवरत ंया. असा अनुभव नवा - पहिला व शेवटचा!
4-12-68 ला, गज्ज्डेरि व नारेरि ही दखाक्षेखे पाहिली. येथून पावागढ येथील कालिकेस गेलो. माअयाबरोबर दोनजण नवखे होते. तेङ्महा रबर र्ैंटस्प मेकर ह्नभाकर फडके गज्ज्डेरिी भेटले. मी यानतर सवल परिवारासह पुधहा पुधहा आलो.
भर्गुैंथान - भज्ज्च - भडोच:-
वटोदर सोडताना वाटेत आमअया पाटह्ला पाहख़न एकजण भेटले - एयाचे नाव श्री. बेडेकर. एयानी फारच आग्रुह कज्ज्न घरी नेल - चहा व मदत दिली. श्री. बेडेकर ह्णहणाले "मला आधी कळल असत तर जेवायलाच बोलवल असत.'
ढहश थिीीीं ठरिव ळि खविळर
बडोदे - भज्ज्च पथ - आमअया सवल ह्नवासात अति वाइलट. एयास थोडेसे नवे चागले तुकडे जोडलेत. एयामुळे फारच खास. हाड खिळखिळी झाली. काही ठिकाणी र्रैंता उजाडहि आहे. इतका खराब की विचारता सोय नाही. 49 म्रल टप्तपा होता. र्रैंएयात इतके खऐ की र्रैंएयास खऐ नसून खडश्र्नडह्लाचा र्रैंता केलाय. कुठे छ.क.47 र्(ीिीींहचा) तर कुठे हा छ.क.8! कुठे इऊाचा ऐरावत व कुठे..! अशा खडश्र्नडह्लातून पोचलो एकदाचे भर्गुैंथानी.
अयाअया कायाललयात गेलो ते अकलेरिला गेलेले. येथे श्री. बेडेकराकडचा पखाा होता. एयानी उपाहार दिला. काही वेळाने सदर आह्यफिसचा मराठी सेवक आमअयाबरोबर घेऊन नियोजित घरी गेलो. अयाना भेटायच होत - अयाना आह्णही पख आगाऊ पाठवल होत ते घरी नाहीत ह्णहणून ते येइलपयॄत आह्णहाला तेथे बसवूनहि घेइलनात. मु्रूयत: माअयावर अवििास दाखवला. अखेर आमअया बरोबरअयाने (सेवकाने) श,ल काढून सामान व सायकली तेथे ठेऊन निघालो व वाटेतच अकलेरिला गेले होते ते भेटले व रहायची इएयादि सोय झाली एकदाची.
येथे अयाअयाकडे उतरलो एयानी चालत व बसने भडोच दाखवले. खूप चाललो इतके की चालून चालून दमलो - एयात र्रैंते - गावातलेही छ.क. 8 सारखेच. भज्ज्च सि"धुणाराचा ध,ा पाहिला. या गावाचे - नगराचे मूळ नाव भर्गुैंथान. येथे नमलदा ह्नदक्षणा पूणल होते. येथून नमलदा नदी सागरास मिळते - पञ्च्मि सागरास. सि"धुसागराला. अमरकटकला नमलदा उगम पावून भडोचाला समुऊास मिळते.
वाटेत तेल विहिर दिसली. खनिज तेलाचे साठे अकलेरिला फार आहेत. येथून सतत गह्यस बाहेर पडतो. तो वाहख़न धयायची इएयादि एयावेळी तरी सोय झालेली नङ्महती ह्णहणून पेटवून ठेवलेला आहे. या नि—या अयोति राखी भर्गुैंथानहख़न सहज दिसतात. हा गह्यस तेलविहिरीत फुकट सापडतो - पण एयानतरचा वहातूक व साठवएयाबजलचा खचल लादून किती ह्नचड दराने आपङ्कयाला घरी पडतो पहा! जस मीठ - सागरापासून किती र्ैंर्वैंतात तयार होत पण किती महाग मिळत! भडोच र्ैंपङ्ग सागायच तर फारच र्अैंवअछ नगर वाटल.
सूयलपूरकडे ह्नयाण:-
सूयलपूर - सूरतेस निघालो. राङ्ग-ीय महामागल क्रुमाक 8 वगळून चाललो. हा र्रैंता आह्णही भर्गुैंथानी उतरलो एयानी सुचवला. अकलेरि - हसोट - ओलपाड वज्ज्न सूयलपूर र्(ैंटेट हायवे) यामुळे 8 म्रल र्जौंत अतर पडल. (छक 8 पेक्षा) अस आह्णही ह्नथमच केल. हा र्रैंता सिमेंटचा तर पुढे डामरी (डाबरी) व चागला आहे. कारण छ.क. 8 कालअयाह्नमाणे गेली खूप खूप वर्षे आहे. आज, उणा व परवा माअयाबरोबरअया दुचाकी र्ैंवारास सायकलीवज्ज्न पडएयाचा योग आला - पण काही खास झाला नाही. माख सदर र्रैंएयास उपाहारगहे दुमिलळ. मुळात क्रु. 8 र्रैंएयालाहि हेच वाधे. पण रहायची सोय सायकाळी झाली.
आधी अयाना भेटलो तेथे नकार. आधी पख पाठवल होत. मग एके ठिकाणी फारच अवििास दाखवला. ह्ना. शारगपाणीकडे गेलो. एयाअया कुटुबाने र्सुैंवागतमश्र्न केले. चहा व चकङ्कया दिङ्कया. मडळात रहायची सोय झाली. आमअया ह्नमाणपखाची फाइलल येथील एका गर्हैंथानी पखो खेळता खेळता पाहिली. फाइलल दुमडली. कुणीहि कधी दुमडली नङ्महती. अखेर एयाचेकडून काढून ंयावी लागली. येथे एक जण ह्णहणाले, "येथे थाबएयात तुह्णहाला फायदा नाही हे मी 100 ट,े सागतो.' येथे पखो खेळतात. आमचा र्ैंवानुभव सागतो, दुर्देवाने कथन करतो की अशा ठिकाणहख़न कोणतहि सहकायल मिळत नाही. मिळाल नाही. (विशेषत: राखीचा डाव असेल तर बोलूच नका..)
ह्नो. शारगपाणी याअयाकडे गेलो. ते आमअयाबरोबर साडह्ला आणायला आले. दोन साडह्ला. 5 मीटसल - सूरत आटल सिङ्कक. रविवार ह्णहणून बाजार बद. अनेक दुकाने फिरलो. अखेर एका दुकानात होएया. पुढे पाच सहा वषाॄनी ह्नभाकरचा विवाह झाला. तेङ्महा एयाने एयाची साडी मिसेस ह्नभाकरला भेट दिली. तोपयॄत कुणालाच माहित नाही व सागितल नङ्महत की आह्णही साडह्ला आणङ्कया आहेत. अथालत ह्णहणून माअयाकडेहि एक आणलीय हे तेङ्महा कळल. साडह्ला माअयाकडेच होएया.
माझाहि खास साडी माअया पएनीस भेट णायचा योग, सा्र. व्रदेहीस 25 जून 1972 जेव शु. 14स, रविवार - या ह्नवासास निघालो एया तिथीअया दिवशी - या सहलीचा तिथी वाढदिवसास आला. तसेच मी 12-12-70ला एक भारी साडी घेतली व दीपावली पाडङ्मयास - पएनीस 1972ला दिली. ही श्री दखााखय पिठ बाबा बुडनगिरी जवळ चिकश्र्नमगलोर येथून खरेदी केली होती. सूरतअया दोधही साडह्लाची एकूण कि"मत बावीस-तेवीस ह्वपये झाली. राखी
मा. शारगपाणी याअयाकडेच सुदर भोजन.
सूयलपूरची घारी - बफील - खारी - नानकटाइल सुह्नसिज आहे. सूरतची मिठाइल व बटर खा,ी. येथे श्री. भागवत याचेकडून मदत. येथे जेथे इ्रलीश वखारी होएया ती जागा पाहिली. गोब्रुाहृण ह्नतिपालक क्षखिय कुलावतस
श्री छखपति शिवाजीमहाराजानी दोन वेळा सूरत लुटली.
सूरत ह्नाचीन काळी ह्नसिज बदर ह्णहणजे सि"धुणार होत. तापी काठी आहे. येथून 12 म्रलावर तापी सि"धुसागरास मिळते. गाळाने बद झाल. मला वाटत पुधहा चालू करावे. छ. शिवरायाअया काळी फार श्रीमत नगर होत.
मी यानतर येथे खूप वेळा आलोय. ह्णहणजे मु,ाम बळेच थाबून केला. येथे भागलमAये साडह्ला खास व बङ्खया कि"मतीत मिळतात. सबरस (वरचा माळा), आराधना इएयादित चविङ्ग भोजन मिळत (शाकाहारी). तापी काठी तथा सूयलपूरला भोजनाची मजा आहे अस कुणी मानतात. मला नानकटाइल अतोनात आवडते. सूरतचीच. येथिल खारी फारच अह्नतीम आहे. 66, 68मAये सूरतेहख़न गेलो - आलो तरी नानकटाइल इएयादि घेतली, घेतो. येथून च्चलाइॄगराणीने (दोन मजली अमिरथ) - रविवारी मुबइलला जाएयात काय मजा आहे हो!
महाराङ्ग-ाबाहेरचा शेवटचा दिवस:-
वलसाड - बलसाडकडे निघाङ्कयावर हवा तो र्रैंताच सापडेना (कनुलल - पेबज्ज्ची - आठवण झाली)
रा. म. क्रु. 8 वरच वलसाडच रिसीङ्महींग र्ैंटेशन लागल. काल
श्री. भागवतानी दिलेला हा श्री. शिराळे याचा पखाा उपयु ठरला. एयानी लगेच कपनीअया गेट हाऊसमीये रहायची सोय केली. एयाअयाजवळच श्री. हळबे वकील रहाताहेत. हा पखाा मा. शारगपाणी (सूयलपूर) यानी दिला होता. वीज कपनीचा माणूस घेऊन तेथे गेलो. पण श्री. हळबे यानी विचारल "मी काय क, शकतो?' श्र्नहणून मी लगेच, राखीअया भोजनाच विचारल नि 8।।ची वेळ ठरली. मग एयाममाणे गेलो व तेथील एका बाइन्नी ओळख दिली. एया श्र्नहणजेच
सा-. हळबे याअया भगिनी - सा-. नावलेकर - कानपूर (उ. म.). काही वेळातच श्री. नावलेकरहि आले. ते नुकतेच कानपूरातून येथे येत होते. एयानी लगेच ओळख दिली व अशा रितीने भर भ,म रिकमडेशन झाली. एयाना आमची फाइलल पाहख़न फारच आनद वाटला. आश्र्नही दि,ीत अनेक मसिज ङ्मयींना भेटलो याबजल फारच आनद झाला. एयानीहि वतलमानपखात आमची वाताल वाचली. श्री. नावलेकर, अीयक्ष, महाराॐ- समाज, कानपूर (1964).
आज महाराङ्ग-ाबाहेरचा शेवटचा दिन. 215 दिवस महाराङ्ग-ाबाहेर होतो. दि. 25 जून 1964ला महाराङ्ग- सोडला. कोङ्कहापूर नतर हे 215 दिवस फारच चागले गेले. आता उणापासून खूपच ताप सुज्ज् होणार. कारण अया एया ह्नातात कि"मत कमीच! शिवाय महाराङ्ग-ात गुणी माणसाच चीज फार कमी केल जात. अगणित उदाहरणे आहेत - राम गणेश गडकरी, केशवसुत. तर आमची काय कथा! तेहि जीवतपणी धीर देएयाऐवजी, ह्नोएसाहन देएयाऐवजी निराश करतात. तसेच उणापासून डोंगरच डोंगर - सि पवलत कधी असि होतो. माख या सहलीत अनेक फायणाप्रकी हा एक ह्नमुख - कुणी निराश केल तर जिजीने पुढे जायच - एयाच ह्णहणण खोट पाडायच हे शिकलो - कज्ज्न दाखवल. हे एयावेळचे पुङ्घकळसे विचार मी (बलसाडचे) येथे दिलेत. असो.
मगल देशा पविख देशा महाराङ्ग- देशा।
पुनञ्च् महाराङ्ग-ात
बहम असोत सुदर सपम की महा
ह्निय अमुचा एक महाराङ्ग- देश हा
मराठी असे आमुची मायबोली
अमताते जि"कील प्रजा
असा हा राकट व कणखर ह्नात. नररएनाचा देश (राअय). सताची भूमि.
वलसाडला गुजलर लोक बलसाड ह्णहणतात. बलसाडचा हापूसहि ह्नसिज आहे. येथील र्गेैंट हाऊसअया सेवकाने वेळेवर उठवल. उपाहारगहात उपाहार.
आह्णही वापीहख़न गुजराथ सोडून महाराङ्ग-ात शिरलो. वापीअया आसपास पुणा नावाच गाव आहे. महाराङ्ग- लागएयापूर्वीच मराठी बरच सुज्ज् झाल. ह्णहणून पुणे या आमअया सहलीस निघाङ्कयापासूनअया गावास इकडे पुणे - सातारा ह्णहणतात. फार लोक पुणे - मुबइल वा बाह्यह्णबे - पुना ह्णहणतात. जगात निदान बाह्यह्णबे नावाची 7 नगरे आहे. सातारा ही 1708 ते 1848 महाराङ्ग-ाची - (छखपति शाहख़ची) राजधानी होय.
थशश्रलिाश ींि चरहरीरीहींीर अस लिहिल होत - हि"दी - मराठीत - र्सैंकतात काही नाही. र्सैंकतात मग हि"दीत - मराठीत व मग आ्रलभाषेत लिहावे.
महाराङ्ग-ात ह्नवेश केला तेथील र्रैंता इतका खडश्र्नडह्लाचा होता की सवल वाहने तथाकथित डामरी र्रैंता - हायवे सोडून कडेअया भागातून जात - येत होएया. या एवढह्ला भागापुरती सवल वाहने. यापूर्वी सवल राअयाअया एधट-ीस र्रैंता सुदर - आढळला. महाराङ्ग-ात शिरताच सिािऊअया रागा इतक्ष्या वाटेत येऊन सतावतात की विचाज्ज्च नका. वन खूप पण सावली नाही. वन रह्णय नाही. र्रैंता मग माख गुजरातहख़न चागला.
- पालघर किती म्रल आहे कुणी सागेना. दोन वेळा मोटर कासल, जीप्तस, थाबवून विचाज्ज्न पाहिल. शेवटी रा. म. क्रु. 8 सोडून फाटह्लात गेलो - 12, 13 म्रल खडीचा अएयत अज्ज्द घाण र्रैंता व वाहतूक माख बरीच. ह,ी डामरी झालाय समजल. गवताअया गाडह्ला खूप. मनोरला फाटह्लाजवळ एकजण ह्णहणाला, "र्रैंता धोक्ष्याचा आहे. एयातून तुह्णहाला दाढीमुळे फारच खास होइलल?' मी खूपच घाबरलो व एवरित वेगाने निघालो. इलरिकपेने व सुद्रवाने सायकाळी पालघरात पोचलो. आज वाटेत सूयलपूरची मिठाइल खा,ी.

इकडे तिकडे चोहीकडे साध्या सायकल वरून सगळीकडे ch21

पाऊस की बफल!
वाटेत पाऊस लागला. थडी अथालतच कडाक्ष्याची. पडताना पाऊस दिसायचा. पण तो अगावर पडङ्कयावर (वा र्ैंवेटरवर) पहाव तर पाणी न दिसता एयाच बफल झालेल पाहिल. यू.पी.नतर मAयेच 14-16म्रल मAयेच रार्जैंथानचा भाग आहे. तो वेगळा असा वाळवटी आहे. धा्रलपूरवह्वन र्रैंता आहे. मग म.ह्न. आहे. मAय ह्नदेश लागङ्कयापासून र्रैंता ह्वद व सुदर आहे.
चबळ (चमलएवती) खोरे - मुर्रना
आजचा टप्तपा खूप मोठा. एयात चबळ खोरे, तेही मुर्रना लागणार. ्रवाङ्कह्ररअया आसपासचा भाग कुह्नसिज. मुर्रना - भि"ड हे दोन जिङ्कहे अधिकच कुह्नसिज. पण आह्णहाला माहिती वेगळीच मिळाली. ही ्रवाङ्कहेरला पोचएयापूर्वी मिळाली. आग्रुा - मुर्रना धोक्ष्याचा आहे. मुर्रनापासून भय नाही. ह्णहणून आह्णही मुर्रना आङ्कयावर िास सोडला. जीव भाडह्लात पडला. आह्णही मुर्रना आङ्कयावर थाबलो. वाटल, सुटलो. निधार्लैंत झालो. चहा, अङ्कपोपहार इएयादी घेतल. सावकाश. तर ्रवाङ्कहेरला आङ्कयावर कळल मुर्रनाच व मुर्रना - ्रवाङ्कहेर सेक्ष्शन फारच भयाचा. पण सायकल चालवताना भलतीच माहिती मिळाली वा समजुतीचा घोटाळा झाला. नि अज्ञानात सुख ह्णहणतात ना तशातली गत झाली. ्रवाङ्कहेरास हे वखा ऐकङ्कयावर वाटल, आपण चहा घेतला, तेथेहि कुणी डाकू वा एयाचे र्हैंतक एयावेळी असतीलहि. एम.पी.त झुडपे खूप व रचना अशी की लपलेल कुणी दिसत नाही.
्रवाङ्कहेर - ्रवालियर:
्रवाङ्कहेरास ठरङ्कयाबरहमकूम श्री. करकरे याअयाकडे उतरलो. राखी एयाअयाच मोटारने शहरात फिरलो. नवह्नभात ह्नेसला गेलो. येथे माडीवर झोपायची ङ्मयर्वैंथा. बाजा (खाटा) व पाघह्वणे मिळाली.
जी.पी. ओ.तून पखे मिळाली. हरिहरला दखा मदिर होते. एयानतर आज दखा मदिरात दखा दशलन घेतले. मोतीमहाल इमारत पाहिली. शि"दे यानी बाधलेली. भारतातील फार मोठी बिङ्किड"ग होय. 1100 खोङ्कया आहेत. डाह्य. कुटेंनी दिलेङ्कया अङ्कबममAये फोटो बसवायला सुह्ववात केली. मजकडे 23-6-1964 पूर्वीचेहि सहलींत फोटो नेलेले होते. श्री. भागवत याची आथिलक खूप मदत. राखी अङ्कबमवर वनिता व ह्निया यानी नावे लिहख़न दिली.
्रवाङ्कहेरअया किङ्कङ्कयावर (डोंगरी) सायकलीने उवलइल णाराने गेलो. अधाल म्रल चढ आहे. काही डाबरी. वाटेत ज्रन मूतिल पाहिङ्कया. सुदर आहेत. येथे सि"दीया शाळा आहे. ह्नाचायल दर हे कौमीरी गर्हैंथ भेटले. एयानी र्ैंवागत केल. चहापाणी, पोळी-मुरबा. कसली तरी कािैमरी मिठाइल होती. अशी ह्नथमच खा,ी. फारच खास!
सिंदीया र्ैंकूल व कि,ा दाखवएयात आला. किङ्कङ्कयावर ह्नथमच दुचाकी नेली. कि,ा फारच आवडला. राजपुताचे सास-बहम मदिर फारच उएकङ्ग आहे. राजवाडाही सुदर. जणू वातानुकूलित सूयलकुड!
सदर शाळा - पुएयाअया एस.एसश्र्न.पी.एमश्र्न.एसश्र्न, श्री. शिवाजी ह्निह्नेटरी मिलीटरी र्ैंकूलसारखी आहे. ही शाळा शि"दे सरकारने 1897मAये चालू केली. 600 विणार्थी 40-42 शिक्षक. सुमारे 250 र्ैंटाफ. येथे एक महिना वि"टर सुटी व समरची अडीच महिने सुटी. आह्णही नऊला पोचून तीनला घरी आलो. येताना ्रवाङ्कहेर गेटने आलो. येथील वाङ्खयाने र्"ैंनो टचींग वि"ड'ची कङ्कपना आली. येथे ते वारे वहात होते. येतानाचा र्रैंता जरा खराब. पाऊण म्रल गेङ्कयावर पायखयास गुजरी महल - पुराणर्वैंतुच सग्रुहालय. हा महाल आह्णही पाहिला. वाटेंत झाशीअया राणीची समाधी पाहिली. मला येथे ती. आइलकडून हकिगतच पहिल पख मिळाल. एयामुळे आनद झाला. श्री. शेजवलकराना भेटलो.
श्री. इनामदार यानी भरघोस आथिलक मदत केली. एयाचे घरी चहापाणी, पेढे झाले. श्री. शेजवलकर यानी महापा-राना भेटएयासाठी चि÷ी दिली. हे
मा. अटलजींचे मिख. जयपूर आलि इडीया रेडिओची मुलाखत थोडी ऐकली. माझी शेवटची काही र्वौये ऐकायला मिळाली. येथे एक गहथ भेटले. एयाना सवल रते सारखेच वाटतात. सवल गावे सारखीच! मवासाने काही नवीन शिक%यासारखे वाटत नाही. तर माझी मते याहख़न खूपच भिम आहेत. "मवासासारखा गु, नाही' इएयादि अनेक मते माझी आहेत. वाटेत काही लोक भेटले. एयानी आय. टी. आय. मAये बोलवलय. एयात काही कािैमरी होते.
्रवाङ्कहेरची आय. टी. आय. पाहिली.
जे. बी. मघाराम फह्यक्ष्टरी.. जे. बी. मघाराम फह्यक्ष्टरीचे चा्रकशी अधिकारी जे होते एयानी इटर्रेैंट घेतला आणि फह्यक्ष्टरी दाखवायचा वार नसूनहि दाखवली. खाण पदाथालची फह्यक्ष्टरी असङ्कयाने की काय पहाताना फार गमत, मा्रज व मजा वाटली. खेरीज वेङ्कफेअर आह्यफिसराकडे पाठवले. श्री. सि"ग याचेकडे. तेथेहि चचाल. तेथे खूप र्बिैंकीटे दिली. एया आधीहि मिळालीच होती. परदेशी पाठवतात ते भारी पुडे बरोबर दिले व आथिलक मदत दिली. कारखाधयातचे एक पाटलनर भेटले.
म. ह्न. चेंबर आह्य. काह्यमसलमAये बडोणाचे राजघराएयातील मा. फखोसि"ग गायकवाड इएयादिंचा सएकार झाला. एया तेथे आमची ओळख तथा परिचय कज्ज्न णायच ठरल होत - पण तस झाल नाही.
येथे फखो सि"ग जाधव याना मी कुणी जमलन आहे वाटल. आ. ह्न., कटक, असनसोल, कानपूर, आग्रुा येथे आमची ृङ्ग काढून घेतली. नायडुपेठअया अनुभवामुळे.
माधव विणालयात भाषण - हि"दीत झाल.
महाराङ्ग- मडळातहि हिंदीत भाषणाचा एक तास कायलक्रुम झाला. नगरपालिकेअया महापा्रर फडातून आथिलक मदत मिळाली. दखाजयती असङ्कयाने मी निजलळी उपवास केला. तो माझा अनेक वषाॄचा नियम आहे. या भागातील अनेक विणालयात आमची ङ्मया्रूयाने झाली. विणाखयाॄशी गप्तपा मारङ्कया. ह्नूोखारे झाली. बरेच शिक्षक ह्णहणाले असे ह्नू होते की सायकलनेच खरोखर ह्नवास केला असेल तरच ही उखारे देता येतील. ती तुह्णही बरोबर दिलीत. यापूर्वी येथे कुणी ह्नवासी आले एयाना, सायकर्लीैंटना अशी उखारे देता आली नाहीत. माधव महाविणालयातील र्ैंटाफने आह्णहाला आथिलक हातभार लावला.
जयविलास राजवाडा:-
श्री. फखोसि"ग जाधव यानी येथील जयविलास राजवाडा दाखवला. सुदर - ह्नेक्षणीय आहेच. येथील झुबराप्रकी जी 2, 3 झुबरे आहेत तशी इतरख भारतात कुठेच नाहीत. विशाल - रगीत आकषलक - र्ैंवअछ.
श्री. दाते याअयाकडे जेवण - रसगु,े जेवण सुदर. मा. ज,ा आपटे याअयाकडेहि बोलवल होत पण आह्णहाला वेळे अभावी जाता आल नाही. ह्णहणून आह्णही आधीच आमखण र्ैंवीकाज्ज् शकलो नाही.
्रवाङ्कहेरास थडी फार. ्रवाङ्कहेर किङ्कङ्कयाअया पायखयास. ्रवालियर असे छोटे खेडे आहे. पेशङ्मयाचे सरदार शि"दे याची येथे छावणी असे. ह्णहणून ्रवाङ्कहेर शहरास ्रवाङ्कहेर - लङ्घकर अस ह्णहणतात. श्रीमत थोरले बाजीराव पेशवे यानी जे नवे सरदार तयार केले एयात राणोजी शि"दे होते. महादजी शि"दे यानी उखारेत अनेक विजय मिळवले, पराक्रुम केले तेङ्महा पुएयास एयानी श्रीमत सवाइल माधवराव पेशवे याना 1200 तोफाची सलामी दिली. सAया 21अया वर नसते. वानवडीस 1794त ते निधन पावले. हे पानिपतावरहि गेले होते. वानवडीस "शि"णाची छखी' आहे. 1774पासून नाना फडणवीस, सेनापति हरिपत ताएया फडके व महादजी शि"दे यानी फार मोठी कामगिरी केली. 1774 -95 सवाइल माधवरावाअया काळास सुवणलयुग ह्णहणतात. अनेक युजावर हरिपत फडके याचेबरोबर आमअया कानिटकर कुलातील पूवलज होते.
श्री. महादेव कङ्घणाजी कानिटकर याचे पुख सदाशिव, मङ्कहारी, र्भौंकर व केशव पराक्रुमी निघाले. एयानी पेशङ्मयाची र्ैंवामी भंीने सेवा कज्ज्न श्रीमत सवाइल माधवराव पेशङ्मयाकडून बावधनला सन 1780मAये जमिन इनाम मिळविली होती. हे बधू सेनापति हरिपत फडके िाचे भाचे होत. 1795मAये खडह्लालअया लढाइलत - शेवटचा विजय - पराक्रुम कज्ज्न कानिटकरानी मोठी कामगिरी केली.
वरील केशव महादेव कानिटकर याचा मी वशज आहे.
श्री. म,ारी महादेव एयाचे पुख दिनकर म,ारि हे सवाइल माधवरावाचे सरदार होते. एयानी ्रवाङ्कहेर र्सैंथानात इसागड येथे जहागिरी मिळविली.
श्री. जोगळेकर याअयाकडेहि भोजन व रबडीचा फार आग्रुह झाला. ्रवाङ्कहेरला येथे नगरात सायकल चालवताना एकदा दोनदा दुचाकी कर मागितला. आह्णही सवल आमची हकिगत सागितली व ह्णहणून भरावा लागला नाही. डाह्य. कुटे यानी श्री. करकरे याचेकडे सोय केङ्कयाने फार उखाम सोय झाली - रहाएयाची व सवलच. येथील वातावरण आगळच. मुलामुलीच - बहिणभावाच गोड विि. येथील नाना (शरद 11वी) तबला चागला वाजवतो. येथेहि रबडी सुदर. माख रार्जैंथानची र्ैंर्वैंत व सुदर होती.
्रवाङ्कहेरहख़नहख़न भोपाळकडे निघालो. वाटेत घाट - वळणे - जगल ज्ज्क्ष - मAयम उचीची झाडे. हे वन सुदर वाटल नाही. भोपाळपयॄतचे अतर मु,ाम करता करता भोपाळला पोचलो.
भोपाळ :-
सायकल ह्नवासातील दि,ी धज्ज्न 11वी राजधानी. येथे कुणाकडे राहख़न मग एम. एल. अॆ. र्रेैंट हाऊसमAये रहायची सोय झाली. येथे आधी कळवून ठेवल ह्णहणून की काय एकजण गावाला पळालेले. काही अनुभवावज्ज्न आठवण झाली की ्रवाङ्कहेरअया डाह्य. ह्निया करकरे एकदा ह्णहणाङ्कया, "तुह्णही आलात कसे? कोणी विरह करणार नाही?' (सहलीला निघालात कसे? कोणाचा एयामुळे विरह होइलल. तुमचा विरह होइलल अस नङ्महत का?)
ये, आकाशवाणी भोपाल केंऊ की भेंट ह्र।
रेडिओ र्ैंटेशनवर नभोवाणीवर सवलश्री भोसले, नाडकर्णी, धोपाटे इएयादि भेटले. येथे श्री. अमीर अहमद खुशरो - र्ैंकूल ह्नोग्रुह्यम इचाजल भेटले. एयाना आमचा उपक्रुम फारच आवडला. एयानी चहा सामोसे दिले. दुसङ्खया दिवशी एयानी शेव-चिवडा-चहा दिला. एयानी फार इटर्रेैंट घेतला. मुलाखत घेणाङ्खया बाइलहि नव्रूया. तरीहि कायलक्रुम उखाम झाला. येथे काह्यधट-ह्यक्ष्ट मिळाल. येथे ह्नथमच ह्नएयेकी 10 ह्वपये मिळाले - धनादेश. मुलाखत किशोरसभासाठी.
राअयपाल श्री. ह. वि. पाटसकर याची भेट:-
मAयह्नदेशचे राअयपाल (गङ्महलनर) श्री. ह. वि. पाटसकर याची भोपाळला भेट झाली. एयाचेबरोबर छायाचिख, सभाषण व ह्नमाणपख. एयानी आथिलक मदत केली. माझा फोटो सग्रुह पाहिला. एयाची साक्षरी घेतली. अतिशय साधे वाटले. घटनासमितीवर होते. पाटसकर फाह्यह्णयुलला (पाटसकर धयायनिवाडा) ह्नसिजच आहे. पुणे विणालयाचे कुलगुज्ज् होते. मला भेटलेले एकमेव राअयपाल!
पुधहा सापाची गाठ:-
भोपाळात खूप राखी चढावावर हातात सायकली ंयाङ्मया लागङ्कया. र्रैंएयावर उजेड कमी. साप पटकन आडवा गेला - जेमतेम लक्षात आला पाय वा सायकलच गेली असती. यापूर्वी सवल साप उतारावर दिसले - भेटले हे उजवीकडून डावीकडे गेले. हा चढावावर भेटला ह्णहणून की काय आमअया डाङ्मया बाजूने येऊन उजवीकडे गेला. फार मोठा, निदान हातभर नि जाडा होता. काळा. या सापापासून बचावलो.
चिखारजन कोङ्कहटकर (बापू) याचे बधू शेखर भेटले. एयानी पुढे पुणे मु,ामी माझी एयाअया बधूशी ओळख कज्ज्न दिली. ह्णहणून माझा व चिखारजन याचा खूप परिचय आहे.
"थरीींश षि ींळाश', "तुह्णहाला काही काम नाहीत', "यात साहस काहीच नाही' अस ह्णहणणारे येथे कुणी कुणी भेटले. कुणाअया मते ट-ेन, विमानाने किैमरला जाऊन मग गुलमगलला जाणे ह्णहणजे माख अह्यडङ्महेंचर आहे. आह्णही दुचाकीने जातो, भाषणे देऊन प्रसे मिळवतो. लोकाश्रयावर ह्नवास करतो यात काहीच अह्यडवेंचर नाही?
महिला मडळात भाषणाचा कायलक्रुम झाला. भाषणे हि"दीत झाली. भोपाळलाहि महिला मडळात भाषणे झाली.
साची:-
भोपाळजवळ साची आहे. साचीचा र्ैंतूप फार ह्नसिज आहे. येथील काही नक्षीकाम सुदर आहे. र्ैंतूप पहाएयासाठी टेकडीवर जाएयास पायङ्खया आहेत व मोटार र्रैंताहि आहे.
भोपाळात एका उपाहारगहात आह्णही अङ्कपोपहार घेतङ्कयावर श्री. भावे यानी दोन ह्वपयाहख़न र्जौंत, इतक बिल आमच दिल. बिल देताना एयानीहख़न ओळख दिली. एयानी साय घरी बोलावल. एयाअया घरीहि बफील, पोहे, चहा इ. एयात मला आवडणारी एक खास ह्नकारची बफील फं मलाच दिली. खूप गप्तपा झाङ्कया. इदुर - अहमदाबाद (कणालवती) र्रैंता आहे हे एयानी सागितले. इदुरचे पखो दिले. आथिलक मदतहि दिली.
भोपाळ टेकडह्लावर नवी राजधानी वसवलीय. ह्णहणून दुचाकी र्ैंवाराचे हाल. फं चढ वा उतार बाकी र्रैंता नाही. नवी वसाहत असूनहि काही चा्रक काटकोनात नाहीत. येथे ताएया टोपे नगर आहे. ताएयाचा तातिया असा हि"दीत उार करतात. हेवी इलेक्ष्ट-ीकङ्कसश्र्न - हा विजेची उपकरणे बनवएयाचा कारखाना आहे. बी. एच. इ. एलश्र्न. (भेल)
आता लवकरच सम्रुाट विक्रुमादिएयाची राजधानी उअययिनी येथे ह्नवेश कज्ज्या.
मजल दरमजल करत, वाटेत मु,ाम करत करत उ,ा्रनला पोचलो.
आह्णही येथे पख पाठवल होत ते मिळाल होत व आमची तेथे रहायची सोय झाली. येथे द्र. "र्भौंकर' मAये ह्नसिजी पहिङ्कया पानावर! उ,ायनित बहमतेक जण "अॆम' विचारतात. काहींना साहस हे "अॆम' माधय नाही. यात साहस नाही अस ह्णहणतात.
श्री. परचुरे याअयाकडे र्ैंनान व श्री. अरवि"द मुळे याअया बरोबर श्री महाकाळेरि दशलन. णादशअयोतिलिॄग ह्णहणून पडे इएयादिंचा खास झाला नाही. श्री. परचुरे याना मी उ,ायनिस येइलनच अस आमखण र्ैंवीकारल होत हे खर झाल - मे 1964ला मराठी - साहिएय समेलनात ओळख झालेला हा तिसरा व अखेरचा पखाा.
सायकाळी ङ्मयायामशाळेत भाषण, हि"दीत. श्री. परचुरे याचे घरी राखी जेवण. चारजण चिखपटास गेलो - आह्णही खचल केला.
बडे गणेशजी:-
उअज्रनला हे मदिर असून 11 फूट उचीची फार आकषलक भङ्मय गणपतीची मूतिल आहे. जज्ज्र जज्ज्र पहावी. श्री. परचुरे याअयाकडे आलेङ्कया पाहमएयानाहि उ,ायनि पहायची होती ह्णहणून ते लोक टा्रयात व आह्णही पाचजण पाच सायकलींनी असे निघालो.
सिजवट, गोपाळमदिर, छखी चा्रक, मख महाल (जतर मतर - वेधशाळा), मगलनाथ, कालियादेह महल, फ्रुी गज, घटाघाट, रोजा इ. र्ैंथाने पाहिली. वाटेत मला एक वाराणसीचा माणूस भेटला एयाने मला र्ैंवत: हाताने केलेले जेवणच दिले. वाह्यटर वक्ष्सलहि पाहिल. भतलहरी गुफाहि पाहिली.
येथील बहमतेक र्रैंते ज्ज्द व सि"मेटचे आहेत. नगर बरच र्ैंवअछ आहे. क्षिह्ना नदी आहे. विक्रुम वििविणालय असून म. ह्न. तील फार जुन विणापीठ आहे. पुराणर्वैंतू खाएयातर्फे उएखनन चालू आहे.
अवतिका - अवती - उअययिनी "स पुङ्खया'त येते. शेकडो वषाॄपूर्वी येथून हि"र्दुैंथानची ह्नमाणवेळ मानली जाइल. एयापूर्वी जगाचीच ह्नमाणवेळ - आतरराङ्ग-ीय वेळ ही ठरली होती. ग्रुीनीच - ग्रुीन विच ही अगदी अलिकडे इ.स. सुज्ज् झाङ्कयावरची आहे.
येथे राजाधीराज मागल नावाचा र्रैंता आहे (उ,ा्रनला)
फं सम्रुाट विक्रुमादिएय याने अवतिकालाच सपूणल भरतखडाची णितीय राजधानी केली. याअया दरबारी नवरएने होती. एयात कविकुलगुज्ज् कालिदास होता अस अनेकाच मत आहे. मेघदूतात उअययिनीच वणलन आहे.
इदुर - इदा्रर - इदोर:-
उअययिनी इदुर 33 म्रलाचा टप्तपा. र्रैंता डामरी (डाबरी) पण अज्ज्द व साधारण, उजाड. एकूण गावे विशेष नाहीत. माअया दुचाकी वरअया पाटीने
श्री. पाीये श्र्नहणून भेटले. एयानी चहा दिला.
जी. पी. ओ. कुणाला सागता येइलना. जी. पी. ओ., सी. टी. ओ., सी. पी. ओ. याचा गोंधळ - ह्नधान डाक घर, हेड पो. आह्य. सागितला तरी कळेना. येथे अयाना आह्णही पख पाठवल ते गावाला गेलेले. ह्नभाकरची सायकल पक्ष्चर झाली. ती दुर्ज्ज्ैंत केली.
मऊ - महख़स गेलो. इदूरास जेथे सोय झाली तेथून हलवणे भाग होते ह्णहणून तोपयॄत महख़ला जाऊन येऊ ह्णहटल. हे सवल सकाळी ठरल (कळल). आह्णहाला मऊला जायच होतच तर ते आज अचानक गेलो. ह्णहणून 8।।ला निघालो. येथून 14 म्रल. अग्रु - मुबइल पथ - रा. म. क्रु. 3 र्रैंता खूप ज्ज्द र्रैंएयाने पेज्ज्अया बागा आहेत. पीपी = पेटतेल भरएयाची केंऊे (पेट-ोल पप्तसश्र्न) भरपूर. इदूर आकाशवाणीचा मनोरा.
येथे अङ्कप मु,ामात भाषणाचा भरग कायलक्रुम झाला. ह्नाथमिक शाळेत विणार्थी व विणार्थीनींपुढे भाषण. इयखाा 3 ते 5 हि"दीत. म. ए. सो.अया माAयमिक शाळेत हार ह्नथमच घातले गेले.
राखी 8ला महाराङ्ग- समाजात भाषण (मराठीतून). खूप थडी असून बरीच मडळी आली. सुमारे 1 तास कायलक्रुम झाला. ह्नएयेकास "श्रीफळ' देऊन व हार घालून सएकार झाला. श्रीफळ देऊन ह्नथमच असेल. येथे नूतन विणार्थी मडळातर्फेहि हार घालएयात आला. अस ह्नथमच घडल. डाह्य. केळकर अAयक्ष, महाराङ्ग- समाज - समारोपात ह्णहणाले "या दोघाजवळ ह्नचड विणखाा, प्रसा याप्रकी काहीच नसताना यानी ह्नचड साहसी ह्नवास केला. हे ङिुशी चळववश्रश उश्ररीीमधले आहेत. तरी एयाचा उपक्रुम अतुलनीय आहे, हे कायल खरोखरच ह्नशसनीय आहे.
येथील महाराङ्ग- समाज मAयवर्ती जागी व ह्नमुख र्रैंएयावर आहे. र्रैंएयाचे नावच आहे महाराङ्ग- समाज पथ. अस ह्नथमच. ही इमारत 1924पासून आहे. येथेच दोधही शाळा भरतात. शिवाय "समाजा'कडून शिशुविहार चालतो. समाजासमोर राम मदिर आहे. ही जागाहि समाजाचीच.
र्ैंवगल मदिर:-
मऊ येथील हे र्ैंवगल मदिर पाहिले. फारच सुदर आहे. मऊ येथे
डाि. केळकराकडेच रहाएयाची - जेवणाची इ. सवल सोय झाली. फारच मजा आली. गपा झा%या. सवल ङ्मयवथा बहारदार!
बेरछा तलाव:-
बेरछा येथे जायच हे सकाळी 9।। ला ठरल. जेऊन निघालो ह्णहणून 12 वाजले निघायला. मी, ह्नभाकर, अएणा, बेबी व गीता (डाह्य. केळकराचे कुटुबिय) - सायकलींनी. ही सहल जगपयलटन - हि"र्दुैंथान दुचाकी भ्रुमण - अयात सहल - सहलीत सहल होय. डाह्य. ह्णहणाले माअया वििासाचा माणूस आहे. येथे सायकङ्कस आह्यङ्महर आह्यइललि"ग कज्ज्न ंया. ह्णहणून तस केङ्कयाने सवाॄअया भाडह्लाअया दुचाक्ष्या व काही घरअया 4 गाडह्ला व 5 ङ्मयंी. कधी गीता कधी बेबी डबल सीट. ओ. आह्यइलि"गचे प्रसेहि डाह्यक्ष्टरानीच दिले.
बेरछास बाध घालून तलाव केलाय. येथून महख़स पाणी पुरवठा होतो. येथील पोहएयाचा तलाव आता बद आहे. येथे असलेले वडाचे झाड खूपच मोठे व सुदर आहे. मी, अएणा, ह्नभाकर या झाडावर चढलो. बेबी याना मी फोटो काढायला शिकवल. माअया दुचाकीस पुधहा पाटी रगवून घेऊन लावली. या आधीची बेळगावची वाटेत पडली. डाह्यक्ष्टरानी ही दिली. येथेहि ृङ्ग काढली.
येथे डाह्यक्ष्टरानी दिलेले सुरवार, कोट, टोपी घालून ह्नवास. वाटेत र्ैंवगलमदिर अयानी दाखवल (वा ओळख झाली) एयानी (एया माणसाने) चहा इएयादि दिले. बेरछाहख़न येताना वाटेत ताजा गूळ घेतला एयाअया आज पो—या. निघताना डाह्य. केळकरानी चागली आथिलक मदत दिली, र्पुैंतकाह्नमाणे कोरी डायरी व सग्रुह (अङ्कबम - फोटो लावएयासाठी यापूर्वी उ,ा्रन येथे श्री. आयाचित यानीहि दिला होता) दिला.
मऊहख़न परत इदुर:-
दुपारी मऊ सोडल. मऊतून अजिबात पाय निघेना. मऊ येथे खूप विनोद, गप्तपा, मजा, चेङ्गा झाङ्कया. इदुरला पूर्वीअया पखयावर परत आलो. माअया सायकलचा पाटीमुळे (मागअया) एका महाराङ्ग-ीय महिलेचा परिचय झाला. एयानी घरी नेऊन चहा, शकरपाळे इएयादि दिले. चचाल घडली व मदत मिळाली.
इदुरला पुधहा मु,ाम हलवला. आधी उतरलो ते नासिकला निघाले होते. सकाळी पाऊस होता. श्री. पारगावकर याअयाकडे चहा झाला. राखी भोजन - गुलाबजामचे. खासदार होमी एफ. दाजी याअयाकडून ह्नमाणपख मिळाले. "तुमअया उपक्रुमामुळे इतरानाच फं फायदा होइलल, पण तुह्णहाला काय होणार?' इति हरणे बाइल. अस ह्णहणणारी ही पहिलीच ङ्मयंी आहे. जिवाजीराव महाराज शाळेत मराठीत भाषण झाल. 1, 1।।। तास! सायकाळी 7ला महाराङ्ग- साहिएय सभेत भाषण सुमारे 1।। तास झाल. म. सा. सभेतर्फे, शीख मोह,ा भगिनी समाजतर्फे, व्रदिकाश्रमामाफलत देण्रया मिळाङ्कया. सएकार झाला. येथे काही वखापखानी ह्नसिजीसाठी प्रसे मागितले. पण आह्णही न देताहि अखेर ह्नसिजी मिळाली. तर येथे कलेक्ष्शनला काही मराठी भाषिकाकडून चमएकारिक वागणूक - कटु अनुभव आले. सहकायल केल नाहीतर नाही पण माणुसकी सोडू नये. येथील शीख मोह,ा येथे विैवगायिका लता मगेशकराचा जधम झाला.
इदा्ररलाहि नभोवाणीवर मुलाखत. येथे ह्नएयेकी 15, 15 ह्वपये मिळाले. रेडिओवरील या ह्नवासातील शेवटून दुसर हि"दी भाषण. मला घज्ज्न पख आल (जी. पी. ओ.त). येथे विरेंऊ कुमार ह्णहणून एक भेटले. एयानी हिचश्र्न हायकि"गने लडनपयॄत ह्नवास केलाय. चालत जाऊन र्रैंएयावज्ज्न लीच्चट घेत मिळेल एया वाहनाने अगर कुणी नेइलल एया वाहनाने (खचालने) ह्नवास करणे - तर यालाच किएयेक लोक हि"दमAये, चालत ह्नवास केला सागतात. येथे बस्केत दोन तज्ज्ण भेटले. एयाना सायकलवर परदेशी जायच होत ह्णहणून आमअयाकडून काही माहिती हवी होती. आह्णही ती दिली - एयाअयाशी चचाल व गप्तपा. एयाची नावे पुरदरे व ह्नभाकर. येथे एके दिवशी पुरणपोळी व राखी भोजनात शिकरण.
ॐकार अमलेरि:-
इदुरपासून ॐकारेरि - ॐकार - ॐकार अमलेरि या अयोतिललि"गास नावेने जाव लागत (लागे). होडी 1 आणा (6प्रसे) ह्नएयेकी. 1984 वा तएपूर्वी पूल झालेला आहे. 1964ला नावाच होएया. दशलन नीट झाल. पडेगिरी फारच कमी.
नमलदा फारच मोहक, रमणीय! अस पुधहा कधीच दिसल नाही. पाणी निळेशार होते. येथून निघावस वाटत नाही. अथालत एया एया ऋतुतच अशी दिसते. ना्रकाविहारहि ह्नसम वाटला. येथील खडकहि छान. नदीतील मासे मोठे, रगीत व सुदर. अएयङ्कप माकडे आहेत. एखादा फुटाणा वा काही खाण पाएयात टाकल की माशाचे समूह एकदम मिळवएयासाठी गर्दी करतात व पाएयावर येतात. मजा वाटते. तसेहि फोटो घेतले. सतत नमलदा डो—यापुढे आहे. हे र्ैंथान मगलमय व पविख वाटल. येथेहि नतर आलोय.
येथे दोन वज ैंीया व एक मनुङ्घय भेटला. मराठी भाषिक. एयाच हे 12 वे अयोतिलिॄग. बाराहि ठिकाणे झालेङ्कया मी पाहिलेङ्कया पहिङ्कयाच ङ्मयंी. एयानाहि दक्षिण फार आवडली (द. भारत). दक्षिणेत तर सोव—यात केलेला र्ैंवयपाक मिळेल अशा पाटह्ला आहेत. एयानाहि र्ीिीींहचे र्रैंते चागले व ज्ज्द वाटले. एयानीहि इडलीची ह्नशसा केली. तर भोपाळात एका बाइॄना इडली आवडत नाही. नमलदेने पोट भरल ह्णहणजे पाहख़नच पोट भरल. एया ह्णहणाङ्कया "पुएयाची मुले साहसी असतात हेच खर.'
काचमहाल - शीशमहाल:-
श्री. बेडेकर याअया बरोबर काचमहाल पाहिला. ज्रनमदिर. मला तर कलकखाा ज्रन मदिरपेक्षा हाच आवडला. येथे जमिनीवरहि काच आरसे लावले आहेत. तसेच इदुर येथे 12 फूट उचीचा गणपती आहे. येथील पोहएयाअया तलावावर आमचा अभिह्नाय आग्रुहाने मागून घेतला.
इदुरमAये महमचे डाह्य. केळकर याचे चि. अएणा हे इजिनिअरि"गला आहेत. एयानी आमअया मागालचा - सहलीचा नकाशा तयार केला. येथे "र्दोैंती' चिखपट पाहिला. करमाफ एक ह्वपये र्ैंटाह्यल दर. महाराङ्ग- साहिएय सभेच ह्नमाणपख
श्री. घाटे यानी दिल. ममाणपख तर खासच पण अक्षरहि रेखीव. "गजक' हा तीळवडीसारखा पदाथल येथे खा,ा. येथील जनरल लायबीरीची मदत झाली.
इदुरमAये पुएयाचा खूप भास होतो. टिळकपथावर रामबाग, नारायणबाग भागात मराठी बोलले तरी चालते. इदुरला मAयह्नदेशाची मुबइल ह्णहणतात. माख येथे खूप सायकली दिसतात. यशवत हार्ह्यैंपीटल मोठे आहे. आह्णही पाहिल. मङ्कहारराव होळकर याना श्रीमत थोरले बाजीराव पेशवे यानी पुढे आणल. हे व पुएयोक अहिङ्कयाबाइल होळकर याअया पासून इदुर खूप बदलत गेल. 1720 ते 1740 काळापासून इदुर ह्नमुख नगर झाल.
कणालवती - आशावळ - राजनगर अहमदाबाद:-
तेङ्महा एका तखनिकेतनात (झश्रिूींशलहळिल) राजधानी होती. गाधीधाम येथे नवी राजधानी बाधत होते. श्री. पराजपे याअयामुळे श्री. राव, सचालक, माहितीखाते भेटले. मराठीत बोलले. मा. श्री. देसाइल, गह माहिती व विधी खाएयाचे मखी भेटले. ते मग मु्रूयमखी झाले. एयानी यथोचित उखोजन दिल. ते ह्णहणाले, (मराठीत) "आधी मराठी बोला. मग हि"दी इ्रिलश आहेच.' अस ह्णहणणारे - मराठीतर मखी ह्नथमच पहातोय. ह्णहणून थोडा वेळ सुज्ज्वातीस मराठीत सभाषण. टुर्रिैंट खाएयाची गुजरातची सवल ह्नकाशने देवविली र्ैंवत:हख़न. अलकार चिखपटगह पाहिल. शाळेत भाषण ठरल. "कफटल'मAये काही वेळा जेवायची महाराङ्ग- समाजतर्फे सोय झाली.
झुलते (हलते -हलणारे) मनोरे:-
सारगपूरचे झुलते मनोरे पाहिले. अगदी अज्ज्द वाटेने वर जाता येते. खूप उच. एक हलला की दुसरा हलतो. गदगदा हलतो. धरणी कपासारखा इतका की आपण पडू ह्णहणून भिती वाटू लागते. हे मनोरे फारच आवडले. येथे मी नतर खूपदा आलो. एयामुळे मी खूप वेळा वर जाऊन हलताना पाहिले. मजा अनुभवली. माख 1983त हलताना मला चि. महेरि (माझा पुख) यास दाखवायचे होते तर दाखवणे बद झाले कळल. ह्णहणे मAयतरी एक दगड पडला ह्णहणून आता हलताना पहाता येत नाहीत. पण मग माअया वाचनात आल की आपङ्कयाकडे जळगाव जवळ फरकाडे इएयादि ठिकाणी झुलते मनोरे आहेत ते पहाता येतील (ते पहायला मग परिवारासह गेलो). पिसाचा (इटली) मनोरा खूप कललेला आहे पण हलत नाही. सुमारे 1947 पूर्वी चार मनोरे होते पण इग्रुजानी का हलतात हे शोधएयासाठी दोन पाडून पाहिले. कसे हलतात ते कळलच नाही - मनोरे माख पडले ते पडलेच. ते दोन मनोरे याहख़न हलत अस जुने लोक सागत होते.
कह्यलीक्ष्लाह्यथ - कह्यलिको - मिङ्कसश्र्न:-
सेंट-ल एक्ष्साइलज इर्धैंपेक्ष्टर सा्र. पटेल (वडरगेकर) याअयामुळे अगदी सपूणल गिरणी नीट पहायला मिळाली. तीन चार तास पहात होतो. या नगरीत आङ्कयाच साथलक झाल.
बालवाटिका, काकारिया तलाव, चडोल तलाव, गीतामदिर, जाळी सरखेजारोजा इ. ह्नसिज गोङ्गी आहेत. येथे बरेच र्रैंते सपाट, र्ैंवअछ, ज्ज्द, उखाम र्िैंथतीतले आहेत. पूल खूप आहेत. असे र्रैंते की सायकली चालवतच रहाङ्मयात वाटत (वाटल). येथील साडह्ला, कापड खूप ह्नसिज आहेत. साठ मोठह्ला गिरएया आहेत. तर लहानमोठह्ला तीनशे ते साडेतीनशे कापडाअया गिरएया आहेत (1964-65).
भऊ, भऊचा कि,ा हा कणालवती नगरीचा मAयवर्ती भाग आहे. येथे जवळच लाल दरवाजा सिटी बस र्ैंटेशन आहे. अॆ. एम. टी. अस भारतखडात इतरख कुठेहि नाही. अगदी मAयभागात व भरपूर बसेस. येथून कोठेहि जायला लगेच बस मिळते. खूप वेळ तिवत रहाव लागत नाही. अथालत मी बराचसा अनुभव मु्रूयत: 1964 नतर घेतला. बस र्ैंटेशनवर माहितीहि सहज व चागली मिळते. इतका विशाल बस (षटश्र्नचाकी) तळ - महानगरपालिकेअया बसेसचा इतरख नाही. कणालवती र्ैंथानक 1966अया आसपास नवीन बाधलय. रिझङ्मर्हेशनला फार वेळ लागत नाही. भरपूर खिडक्ष्या आहेत. माख काही खिडक्ष्यावर कधी चमएकारिक ह्णहणजे अह्निय अनुभव येतातहि. र्ैंथानक खूपच र्ैंवअछ ठेवल जात असे.
येथून नाल सरोवर येथे जाता येते अथवा विरमगामहख़न. गोडह्ला पाएयाच सरोवर. नोङ्महेंबर - डिसेंबर ते फेब्रुुवारी हा सिझन. अतिशीत ह्नदेशातील - मAय आशिया - युरोपहख़न पक्षी येथे येतात. हे मी 1966ला पाहिले. अहमदाबादहख़न मोधरा येथील सूयलमदिर 60 म्रल आहे. बसने अगर ट-ेनने अबूला जावे. मी खूपदा गेलोय.
श्री. पराजपे हे विधेयकाच (कायणाचा मसुदा) ड-ाच्चटींग फार उखाम करतात. हे सपूणल गुजरातींत अगर पूणल आ्रलभाषेत करतात. एयाना 1960ला गुजरात राअय होताना महाराङ्ग-ाकडून खास मागवून घेतल. 60 ङ्मया वर्षीहि नोकरीवर ठेवल होत. अजून रहा, अजून रहा ह्णहणतात - एयाअयाकडे चहा झाला.
येथील शाळेत 11। ते 12। अस भाषण झाल.

इकडे तिकडे चोहीकडे साध्या सायकल वरून सगळीकडे ch20

उपराङ्ग-पति"ची भेट
आह्णही 15-40ला 6, मा्रलाना आझाद पथ येथे पोहचलो. 15-55 ह्णहणजे दुपारी 3-55ला डाह्य. झाकिरहमसेन मिटींग हाह्यलमAये आले. चारची वेळ असून 5 मिनिटे आधीच आले. तएपूर्वी तेथे ङ्मिहजीटसल बूकमAये र्ैंवाक्षङ्खया केङ्कया. ते येताच एयानीहख़न र्हैंतादोलन केल. चहा-खारी, र्बिैंकीटे इएयादि झाले. सटिलफिकेट देऊ ह्णहणाले. 20-30 मिनिटे सभाषण - चचाल - हि"दीत. एयात मी ह्णहटल सवल जाती धमिलय बाधवानी आह्णहाला मदत केली. ते ह्णहणाले, "का्रनसे भी अअछे काम के लिये सब लोग मदद करते ह्र।' पुढे डाह्य. झाकिर हमसेन राङ्ग-पतीहि झाले. अस होइललच ही माझी खाखी होती. ते राङ्ग-पतिपदावर असतानाच निधन पावले. अशी पहिलीच वेळ. तसेच एयाअया निधनानतर कास्ग्रुेस दुभगली - 1969.
श्री. ङ्मही. फडके याना भेटलो असता ते ह्णहणाले, "फोटो पाहिजे... ह्णहणजे तुमचा उपराङ्ग-पति"बरोबर फोटो काढायला हवा.' नि ते तशी ङ्मयर्वैंथा करणार. येथील सर्वोखाम चिखगह ओडेनमAये आह्णही जेथे उतरलो होतो एयातील बङ्खयाच ङ्मयंींना चिखपट दाखवला.
महामखी-ह्नधानमखी-पतह्नधान मा. श्री. लालबहादूर शौंीजी याची भेट:-
सकाळी ङ्मही. फडके याअया घरी गेलो. चहा झाला. एयानी महामखी शौंीजींअया निवार्सैंथानी - 10, जनपथ - दूरAवनी केला आणि आह्णहाला लगेच तेथे जाएयाची आज्ञा झाली. आह्णही उपराङ्ग-पति"चा सेवक सोबत घेऊन 10, जनपथावर गेलो. पतह्नधान लालबहादूर शौंीजींची भेट झाली. सAया येथे मा. सोनियाजी गाधी राहतात.
"आप बडे बहादूरीका काम कर रहे ह्र'।
आमअया सभाषणातील हे एयाच ह्नमुख वाक्ष्य. र्हैंतादोलन! अतिशय साधे पण खबीर ङ्मयिंमएव आणि नेतएव. माझा शौंीजींबरोबर फोटो काढलाय. हे ह्नभाकरच खास काम! 17-11-1964 असा हा महान दिवस! असा हा आयुङ्घयातील सुखद क्षण! शुभ ह्नसग! या व अशा गोङ्गी या साहसी सहलीमुळेंच शक्ष्य झाङ्कया.
सकाळी डी. आर. तथा आनदराव चङ्महाण भेटले. "सायकाळी या' ह्णहणाले. तदश्र्नवतश्र्न गेलो. चहा झाला. "उणा या.'
सर धयायाधीशाची पुधहा भेट
जगपयलटन - भाग - हि"र्दुैंथान भ्रुमण यात पहिली महान ङ्मयंी भेटली ह्णहणजे सरधयायाधीशच. मा. श्री. पी. बी. गजेंऊगडकर. भारताचे चीफ र्जैंटीस - सुह्नीम कोटल. बगळूर मु,ामी येथील पहिङ्कयाच दिवशी ओळख कह्वन दिली मा. श्री. रवि"ऊ किर्र्लोैंकर यानी. असा अपूवल योग! एयावेळी ते ह्णहणाले होते, "दि,ीस या, भेटा'. ती वेळ आली. येथे फोनवर अपाह्यइॄटमेंटच जुळल नाही. मु्रूयत: दि,ीत फोनवर काम फार बिघडतात असा अनुभव. ह्णहणून येथे व इतरखहि आह्णही फोनअया भानगडीत कमी पडलो.
सायकल चालवली की चालते!
आह्णही एयाना ह्णहणालो, "काही लोक ह्णहणाले, एयात काय नवल आहे, सायकल चालवली की चालते. यात साहस काही नाही इ.' ते ह्णहणाले, "छे छे! नाही नाही अस मुळीच नाही. हे फार साहसी व महएएवाच मोठे कायल आहे. उपक्रुम आहे. तुह्णहाला जे लोक तस ह्णहणतात, एयाना काही कळत नाही. ते मूखल आहेत.' आणि आमच खूप का्रतुक केल. ह्णहणून आमअया साहसाची कुणी अवहेलना केली, "यात काय अनश्र्न एयात काय आहे,' ह्णहणून आह्णहाला नाव ठेवली की आह्णही एयाना सागितल, "आह्णहाला अस ह्णहणण ह्णहणजे भारताअया सरधयायाधीशाना ह्णहणएयासारख आहे.' मग ते लोक चूप बसत. कुणी परकीयानी काही केल का जरास केल की तोंडभर र्ैंतुती करत, करतात, करायची ही एयाची रीत व हि"दी नागरिकाअया उपक्रुमाना नाव ठेवायची - याला आह्णही ह्णहणतो, अजूनही गुलामगिरीची खूण आहे. सर धयायमूतिॄकडे दहा-पधरा मिनिटे गप्तपा झाङ्कया.
उपराङ्ग-पतींकडून ह्नमाणपख व आथिलक मदत. आज उपराङ्ग-पती
डाि. झाकिर हमसेन याअया समवेत दुर्चौयासह मकाशचिख. तेङ्महाहि वत:हख़न एयानी विचारल, तुश्र्नहाला आथिलक मदत व ममाणपख मिळाली ना? तसेच परत हतादोलन केल. राखी बहधमहाराॐ- भवनात वत:हख़न भोजन व आथिलक मदत. तीन दिवस जेवण मिळाल.
सकाळी अखेर आनदराव चङ्महाण, अम उपमखी भेटले - ह्नमाणपख मिळाल. सायकलींसह एयाअया समवेत आमचे ह्नकाशचिख. आथिलक मदत मिळाली. श्री. पळणीटकर याचेकडे एयाचे बधु, सचिवालय, मुबइल, भेटले.
पी. टी. आय. चे श्री. मुकुड भेटले. श्री. मुकुड यानी काह्यफी इएयादिने र्ैंवागत केले. याची मातभाषा कानडी आहे. दीड तासाअयावर तेथे बसलो. खेरीज भोजनाच राखी आमखण मिळाल. श्री. मुकुड यानी पी. टी. आय. कडून हि"र्दुैंथानभर सवल भाषेत आह्णहाला रातोरात ह्नसिजी दिली. "नवशंी' मुबइल येथे छापून (विमानाने) सकाळी देहलीस अक आला व मिळालाहि. आमअया सग्रुही - पहिल मराठी काखण. आध्रुमधील एका तेलगु मासिकासाठी मुलाखतहि एयानी लिहख़न घेऊन लेख तयार केला. लवकरच ह्नसिज होणार होता. असे पखकार व वातालहार असावेत अस कुणाहि स,ान माणसास वाटणारच. राखी साडेअकरापयॄत एयाअया घरी होतो. आणि पुएयास आङ्कयावर पुएयाअया पी. टी. आय. ला गेलो तर एयानी आमची वाताल घेतली नाही. मा. मखी
श्री. हजरनवीस याना भेटलो व भेट ठरवली.
डाह्य. सी. डी. देशमुख याना भेटएयास गेलो असता सा्र. दुगालबाइल देशमुख भेटङ्कया. आधी एया ह्णहणाङ्कया वेळ नाही. पण मग माख र्ैंवागत केले. शुभाशिवालद दिले. "तरयेतीस जपा' ह्णहणाङ्कया. चागली आथिलक मदत दिली. आधी ताप (निराशा) मग खूप र्ैंवागत हा अॆ. पी. चा गुणधमलच. तो इथेहि जाणवला. एया मूळ अॆ. पी. अयाच आहेत.
वाटेतून मु,ामावर, महाराङ्ग- माहिती केंऊातून काही कारर्णौंतव दूरAवनी केला तर कळल की ससदभवनात दुपारी 4 ला मा श्री. नदाजींची भेट ठरलीय. ह्णहणून मग एयाचे सचिव श्री. ओक याना फोन केला. आह्णही पाललमेंट हाऊसवर गेलो - कडेलोट बदोर्बैंत. तेथील रहदारी आरक्षक आह्णहाला उभच राहख़ देइलनात. मग सायकली घेऊन - या दाराशी - एया दाराशी - मग अनेक फोन याना बोलवलय का दर ठिकाणी विचाज्ज्न झाल की पुढे - जणू सात तपासणी नाकी. ह्णहणून आह्णहाला नाकी नऊ आले. साडेतीनला पोचलो. चारनतर
श्री. गुलझारीलाल नदा - गहमखी, भारत सरकार हे भेटले. वाक्षरी घेतली. मा. नेहह्वजींअया नतर ताएपुरते महामखी व पुढे 11/1/66 पासून थोडे दिवस पतमधान शाश्र्लीजींअया निधनानतरहि ताएपुरते पतमधान होते. मा. नदाजींचा जधम गोकुळाॐमीचा होय. एयानी पुढे शभराङ्मया वषालत पदापलण केले.
राखी बहधमहाराङ्ग- भवनात जेवायला ह्णहणून गेलो. तर तेथे सागितल "तुमची 3 दिवस मजुरी घेतली होती. आज नाही.' ही गोङ्ग एयानी आधी सागितली नङ्महती व अयानी भोजनाची सोय केली होती ते आज तेथे नङ्महते - ऐनवेळी मोठीच पचाइलत. हा अनुभव फं येथेच आला.
मग आह्णही श्री. मतगे याअयाकडे गेलो. एयाना वरील हकिगत सागितली पण एयाच नुकतच जेवण झाल होत ह्णहणून आह्णही निघालो. तरी एयानी थाबवून घेतल. पिठल भात, फुलके, इएयादि नवीन कज्ज्न आग्रुहाने वाढल.
दि,ी ह्णहटली की लाल कि,ा. असाच अग्रु ह्णहणजे आगराहि येथे आहे. एयास आग्रुा फोटल ह्णहणतात. अनेक र्वौंतु कुणी बाधङ्कया या बाबत मतभेद आहेत. आपण मेकाह्यलेचा इतिहास शिकतो तथा मानतो. कलियुगात सएयाला माधयता दुमिलळ आहे.
विङ्घर्णुैंतभ - पखवीमीनार, वेर्धैंतभ - कुतुबमिनार - ध्रुुर्वैंतभ, सुमारे 12 म्रल दूर आहे. देहलीतच.
ह्णहणून वाटङ्कयास श्री. पु. ना. ओक याची र्पुैंतके आणि क्र. वीर मा. सावरकर याचे सहा "सोनेरी पाने' हे र्पुैंतक वाचावे. हा वेधशाळेचा र्ैंतभ आहे असहि ह्णहणतात. माअया माहिती ह्नमाणे 1945, 1947 पयॄत शेवटअया (अगदी वरअया) मजङ्कयापयॄत जाएयास मिळे. - माअया माहितीअया अशा ङ्मयंी आहेत. मग एक मजलाच अनुज्ञा होती. तीहि 5, 7 जणाची अट असे. सAया तर बद आहे ह्णहणतात. कुणी मAयतरी वीजबद केली का काय अपघात झाला. उच इमारती जगात खूप आहेत, होतील - पण विङ्घर्णूैंतभाची सर एयाना नाही. तसेच इतकी वर्षे इतर कोणती र्वौंतू टिकणेहि दुरार्पौंत.
जतरमतर - जयपूरअया राजा (सवाइल जयसि"ग) विजयसि"ह याने पाच वेधशाळा बाधङ्कया - एयात घडह्लाळाहख़न अचूक वेळ पाहता येते. अनेक वेध घेता येतात. अनेक उपयोग आहेत.
माख पखवीमिनारजवळच विजर्यैंतभ आहे. हा अवैय पहावा. हा मुळात मथुरा का कुठेतरी होता. परतु शखूवरील विजयानिमिखा हा चऊगु -समुऊगु याने का कुणी येथे आणून ठेवला. हा कवेत येत नाही. कधीही गजत नाही. फिरोजशहा कोटला म्रदान आहे. जामा मशिद, बि,ाल मदिर, हममायूची जागा, र्वैंतुसग्रुहालय ह्नाणीसग्रुहालय इएयादि आहे.
दि,ी - पुएयाहख़न चाले:-
सुमारे सन 1708 ते 1818 या काळात बरीच वर्षे दि,ी - इऊर्ह्नैंथ - पेशङ्मयाअया हातात होती. डिफह्यक्ष्टो पजतीची - राजनिती (डिप्तलोमह्यटिक) जी पुढे इग्रुजानाहि वापरली. देहली ही पुएयाहख़न तथा सातारहख़न हले. ह्णहणजेच दि,ी हि"र्दुैंथानचे नामधारी राजधानी होती. खरी पुणे. पुएयपखान पुनवडी हीच 1732मAये. जगातील महाह्नतापी एकमेव अपराजित श्रीमत थोरले बाजीराव पेशवे यानी शनिवारवाडा बाधला. यातील हजार कारजे जे होते - सवाइल माधवरावाअया काळात - ते कङ्कपनाच करता येत नाही इतके रमणीय होते. अजूनहि या जगात तस कुणी बाधल नाही. दादोजी कोंडदेवानी 1636मAये लाल महाल बाधून घेतला एया समोरच शनिवार पेठेत शनिवार वाडा - खरी राजधानी बाधली. एयात 1795 - 96 पयॄत तर ह्नूच नाही. दि,ी भारतातील इतर गावाहख़न चालङ्कयाच हे एकमेव उदाहरण - र्ैंवातखयातील भारत सरकारअया (पुराणर्वैंतू) तारयात 15 इमारती आहेत - ऐतिहासिक - एयात शनिवारवाडा आहे.
देहली - पाडवाचे इऊर्ह्नैंथ - कलियुग लागएयापूर्वी होत. या भागाला पुराना किला अस ह्णहणतात. एयाला आह्णही भेट दिली. याचा वापर मराठी वीरानी 1761मAये केला. सAया कलियुगाचे 5107 हे वषल चालू आहे.
कलियुगाची 5106 वर्षे सपली. तएपूर्वी इऊर्ह्नैंथ वसवली. एयावेळचा अवशेष अजून शि,क आहे तोच पुराना कि,ा (किला).
महाभारताची आठवण कज्ज्न देणारा हा भमावेष अजूनहि उभा आहे.
नवी राजधानी ससद भवन - ही मूळात 1927मAये इग्रुजानी बाधली. पण मूळ आराखडह्लात जशी होती तशी बाधली नाही - जागा बदलली - कारण एयाच वर्षी यमुनेने पाख बदलले. नाही तर सवल यमुनेने र्ैंवाहा केल असत. यात मAयवर्ती सभागहात नेताजीच त्रलचिख 1977 - 78मAये बसवल गेल. यानतर 2005पयॄत खूपदा दि,ी पाहिलीय.
श्री. हजरनवीस - र्सौंकतिक मखी भेटले. फोटो व आथिलक मदत - र्ैंवाक्षरी - ह्नमाणपख.
साऊथ पटेल नगरात भाषण झाल. आधी सागलीचे भिडे शौंी याचे व मग आमचे भाषण झाले. मी अधाल तास भाषण केले. माझे भाषण सुदर झाले अस सवल ह्णहणाले. राखी बाहेर जेवण.
आधी जेथे मु,ामाची सोय होती तेथून दुसरीकडे जाव लागल. ह्णहणून ह्नयएन करता करता श्री. सत - यानी ताबडतोब सोय केली. थोडी पाघज्ज्णे, दोन रलस्केटसश्र्न खरेदी. ही मुळात कलकखयाची दिसतात. सदर माझे रलस्केट खूप वर्षे खूपच र्सुिैंथतीत होते, ऊबदार होते. डाह्य. झाकिर हमसेन याअया समवेतचे छायाचिख (ह्नत) ंयायला लिबर्टी फोटो सङ्मिहलस मAये गेलो पण निगेटीङ्मह सापडेना ह्णहणून पाह्यझीटीङ्महपण नाही. येथील ऊदुल द्रनिक "ह्नताप' अया आमअया वातलेचे काखण घेतले. ह्णहणजेच श्री. सत हे नावाह्नमाणे आह्णहास सत ठरले.
आजही लिबर्टी फोटो सङ्मर्हीसची निगेटीङ्मह सापडली नाही. मा.
श्री. यशवतराव चङ्महाण, माजी मुमयमखी महाराॐ-, 1964ला रक्षामखी - सरक्षण मखी भेटले. वाक्षरी घेतली. दाखला देऊ श्र्नहणाले. फोटो काढला. आश्र्नही इऊमथात शिरलो तर श्री. चङ्महाण यु. एस. एस. आर.ला होते. एयाना भेटएयासाठी देहलीत मु,ाम वाढवला व खूप गाठी भेटी झा%या.
"हम देहलीसे बोल रहे ह्र।'
"ढहळी ळी ऊशश्रहळ'
अॆ. आय. आर. वर मुलाखत.
श्री. नारायणराव पटवधलन याअयाकडे गेलो. याचा माझा सदभल होता. एयानी चहा दिला. एयानी एया विभागाअया ङ्मयंीकडून लगेच आमची मुलाखत - हि"दीत - टेप करविली. ट-ायल वग्ररे काही नाही. श्री. नारायणराव यानी अनेक ह्नकारे आह्णहास सहकायल केले याबजल एयाचा मी फार ऋणी आहे. यापूर्वी देहली अॆ. आय. आर. वर आह्णही आलो होतो. पण आमची वर्णी लागली नाही.
आकाशवाणीवर आह्णही आयुङ्घयात ह्नथमच बोललो. दि,ी - जयपुर - भोपाळ - इदुर - कणालवती (आशावळ/अहमदाबाद) येथे हि"दीत व मुबइल, पुणे येथे मराठीत मुलाखती झाङ्कया. ह्णहणून व अनेक कारणानी येथील कुणी कुणी ह्णहणाले "तुह्णही दि,ीत झेंडा नुसता फडकवलाच नङ्महे तर फडफडवलाय. तुमचा Aवज नुसता उभा नाही तर सतत फडफडतोय.' कारण मी ह्णहणालो होतो - अखेर आह्णही दि,ीत Aवज फडकवला. एयावर वरील भाङ्घय झाले. उणा राखी आठला ह्नसारित होणार. इतक्ष्या लगेच हेहि ह्नथमच! माझी मनीषा पूणल झाली.
आरमार ह्नमुखाची भेट:-
मा. श्री. बी. एस. सोमण - आरमार - ना्रदल - ना्रसेना - नेङ्मही ह्नमुख भेटले. र्ैंवाक्षरी, सभाषण झाले. भेटणे फार कठिण गेल. एयानी व अनेक ङ्मिह. आय. पीजनी पुधहा भेटायला बोलावल.
श्री. नारायणराव पटवधलन याअयामुळे रामकङ्घणपुरमश्र्न (आर. के. पूरम) मAये राखी भाषण झाले. 12 पूर्वी. एयाअया घरीच जेवण - तेथेच झोपलो. आथिलक मदत मिळाली.
डाह्य. के. एलश्र्न राव याची भेट:-
डाह्य. के. एलश्र्न. राव, वीज व पाटबधारे मखी भेटले. फारच उर्एैंफूतल र्ैंवागत - अस उर्एैंफूतल र्ैंवागत दुमिलळ. (अॆ. पी.चे आहेत) सवल र्ैंटाफ चागला. ह्नमाणपख देऊ का (लेटर) अस र्ैंवत:हख़न ह्नथमच कुणी विचारल. चहा, केळी. भारतातील डाह्य. राव व श्री. स. गो. बर्वे याची ह्नमाणपखे अनेकाना आवडली. हे मखी वाटतच नाहीत. र्ैंथापएयविशारद आहेत - इजिनिअर - अभियते. एयानी विचारल, येथे कुठे उतरलात?
खासदार श्रीमती ताराबाइल साठे याअया घरी साखरभात. एयानी राअयसभा अधिवेशनाचे पास दिले.
श्री. स. का. पाटील भेटले. रेङ्कवेमखी (पूर्वीचे अममखी) - ना. स. का. पाटील (मूळ मालवणचे) भेटलो. 10।। ची वेळ ठरली होती. चागली आथिलक मदत मिळाली. ह्नमाणपख दुसरे दिवशी मिळाले. र्ैंवाक्षरी घेतली. विविध भारतीअया उपाहारगहात भोजन. राखी पळणीटकराकडे जेवण. रेलभवन आह्णहाला फार आवडले. कोकण रेङ्कवेच काम, दिवा - पनवेल - श्री. पाटील रेङ्कवे (अमिरथ) मखी असताना सुज्ज् झाल.
पुएयाचे खासदार व साहििएयक (1962) शकरराव शा. मोरे भेटले. चहा, ह्नमाणपख, आथिलक मदत मिळाली. र्ैंवाक्षरी घेतली. सभाषण झाल. राअयसभेचे अधिवेशन पाहिले. असा हा दि,ी दि्रिवजय. दि,ी सर केली. येथून अजिबात पाय निघेना. रोज मु,ाम वाढत राहिला. ह्णहटल अशाने कधी निघणार? ह्णहणून उणा निघायचा निणलय घेतला. दि,ी आह्णहास सोडेना व आह्णही देहलीस. अमिेध यज्ञ - महाराणीसह करावा लागतो. रामाने सीतेची सुवणल मूतिल ठेऊन केला तर मी दुचाकी साधी सायकल घेऊन! माझ भाडवल फं - ह्नयएन - परमेरि आणि ह्नाररध. योग (योगायोग), सचित, ह्नाररध - क्रिुयमाण केङ्कयाने होत आहे रे, आधी केलेचि पाहिजे. 23 जून 64ला निघालो व जिज कायम ठेवली ह्णहणूनच. परदेशात परकीय चलनाची अट नसती तर दि,ीतूनच जगपयलटनास जाणार होतो - एया उजेशानेच घज्ज्न निघालो. मला वाटल होत पारपख (पासपोटल) देहलीस मिळेल व आपण पार होऊ - पण वाटेत कळल पुएयासच काढता येइलल (राहएया गावी). सुमारे 1914पूर्वी पासपोटल जवळ जवळ लागत नङ्महता. महागाइल पण नङ्महती. पहिङ्कया महायुजाचा काळ होता. मी र्ैंवत:अया हिमतीवर - एकटह्लाने - या साहसाचा उपयोग कज्ज्न 28 देशाचा पासपोटल मागितला तर 29 देशाचा (मिळाला) मिळवला.
बरय तर, अअछा इऊर्ह्नैंथ तथा - देहली. रजा घेऊन एल. टी. सी. इएयादि नसूनहि पयलटन करावे.
सारे जहाह्य से अअछा।
हि"र्दोैंता हमारा।।
हि"र्दुैंथानचे काही भाग किती वेळा पाहिले तरी कटाळा येत नाही. सवल पहायला आयुङ्घय फार अपूणल आहे. "जननी जधमभूमिैच'....
मेरे वतनसे अअछा कोइल वतन नही ह्र।
मु,ाम करत करत अङ्कवर मार्गे जयपूरला आलो. जयपूर गुलाबी नगर! तेथील हवामहल व जतरमतर पाहिले.
श्री. कुलेथवाले यानी हवामहल दाखवला. येथे जिधयाऐवजी चढाव आहे. मेणा इएयादि नेएयासाठी. अस ह्नथमच पहातोय. हवामहल हा जयपूरचा लस्डमाकल आहे व भारताचाहि एक लस्डमाकल! येथे सदासवलदा मनह्नसम हवा येते. जणु वातानुकूलित - वायुवीजित. ही र्वौंतू बहममजली असून गुलाबी आहे. फार मोठह्ला र्रैंएयावर आहे. जयपूरचा पाया 1728मAये दुसरा जयसि"ग याने घातला.
तएपूर्वी अबावती नगरी ह्णहणजे अबर - आमेर होता. कुणी जयपूरला जगातील दुसर सुदर नगर (शहर) ह्णहणतात.
"मी जयपूर पाहिल, आता मी मज्ज् शकते' अस एका विदेशी ह्नवासी ैंीने ह्णहटलय.
वेधशाळा ही सगमरवरी आहे. यावज्ज्न अजून येथे कुडली तयार करतात. जधमपखिका - जधमटिपण. राधाकङ्घण मदिर पाहिले.
राखी एका उपाहारगहात एक सरदारजी व आणखी एक ङ्मयंी भेटले. गप्तपा झाङ्कया. एयानीच चहा - ब्रुेडच आमच बिल भरल.
येथील जी. पी. ओ.त पखे मिळाली. आज येथे खूप विवाह. ह्णहणून हखाीवज्ज्न खूप वराती. मी वरातीचा फोटो घेतला.
येथील अङ्कबटल ह्णयुझियम पाहिले. एयावेळी ते विनामूङ्कय होते. ह्णयुझियम फार आवडले. मु्रूयत: मला एयाची रचना (माडणी) आवडली. हे ह्णयुझियम रामनिवास गाडलधसमAये आहे. सायकली दुर्ह्वैंत कज्ज्न घेतङ्कया. येथील र्रैंते दि,ीपेक्षा चागले वाटले.
अबर - आमेर
श्री. रवि माथूर व श्री. ज्ज्पचद या दोन काह्यलेज कुमारानी अबरची सहल घडविली. मला गालथापेक्षा अबरचा चढ कमी वाटला. हखाीवर बसूनहि चढता येत. तशी सोय आहे.
अबर पह्यलेसमधील शीलादेवीच मदिर व दोधही शीशमहाल (आरसेमहाल) जज्ज्र पहावेत. आह्णहाला ह्नेक्षणिय र्ैंथळे दाखवायला महाराङ्ग-ीय 1चित येत तर र्ैंथानिक तर कधीच यापूर्वी आले नङ्महते, लाभले नङ्महते. पण येथे माख हा योग आला. येथील र्रैंते समातर असून एकमेकाशी काटकोन करतात. शीशमहाल पहाएयास 1964ला 15प्रसे शुङ्कक होते. रवि माथूरकडे चहा व अङ्कपोपहार. एयाचे पिताजी फारच चागले.
येथे एक पखाा शोधताना तेथील माणसाने ह्णहटले "जेवण कज्ज्न जा.' असा अनुभव ह्नथमच आला. अथालत आह्णही तस केल नाही ही गोङ्ग वेगळी!
सिटी पह्यलेस
येथील सिटी पह्यलेसला ह्नवेश मूङ्कय चार ह्वपये आहे. इतके ह्नचड शुङ्कक कोठेच पडत नाही. माख तितकाच तो पहाएयासारखाहि आहेच आहे. तेथे डायरेक्ष्टर नङ्महते पण डे. डायरेक्ष्टर यानी चार ऐवजी ह्नएयेकी एक ह्वपयात सवलतीने दाखवायची सोय केली. फारच सुदर आहे. 225, 250 वर्षे झाली पण जुनाट नाही. येथे सि"हासने सोधयाची आहेत. लाहोरी गालिचे. शैंागार, चादी-अबारी, चादीचे हा्रदे - किएयेक उची पोशाख. सवाॄची माडणी आकषलक व मु्रूय ह्णहणजे र्सुिैंथतीत! जुने - पुराणे वाटत नाहीत. जवळजवळ नवीन कोरे करकरीत वाटतात. बराच भाग सगमरवरी. 1964ला जयपूरअया राजाअया र्ैंवत:अया तारयात होता ह्णहणून फार उखाम ङ्मयर्वैंथा होती. दरवाजे लाकडी देखील - आरशाह्नमाणे ह्नतिबि"ब पाहख़न ंयावीत अशी र्ैंवअछता - खास येथे चादीचे राजण वा एयाहख़न मोठी पाखे आहेत. यात गगेचे (भागीरथी) पाणी कायम भज्ज्न ठेवत व हेच पाणी पित. येथे एका राजाची तसबिर आहे. आपण कुठूनही पाहिल तरी ते आपङ्कयाकडेच पहाताना दिसतात. काही भाग रार्जैंथानी दगडाचा आहे. बङ्खयाच ठिकाणी माहिती णायला गाइलडसश्र्न आहेत. (1979मAये ङ्मयर्वैंथेत बराच फरक पडला होता. तेङ्महा राजाअया तारयात नङ्महता) शैंौंे - जुनी पानी - मोडकीतोडकी - गजलेली नाहीत. शैंाअया सहायाने वेलकम केलेल आहे. चादीचे राजण इएयादि काळे पडलेले - पोचे आलेले असे नाहीत.
र्पोैंट व टेलीग्रुाफ खाएयाअया सभागहात भाषणे झाली.
सकाळी गालथा पाहिला. गलित ऋषींचा आश्रम - उच टेकडीवज्ज्न चढून पुधहा खाली वा परत. माकडे फार आहेत. चिखकूट - खयबक - ब्रुहृगिरी - खाटमाडू (पशुपती) इएयादि जागी आहेत. तर गिरनारला वानरे. येथे माकडे पाठलाग करतात. नदीहीङ्कस (बगलूर नजिक) येथेहि खूप आहे. गालखयावज्ज्न जयपूर मनोहर दिसत. विहगम ृङ्घय - ट-ाह्यली शाह्यट. जयपूर कस काटकोनात वसवलय हे चागल दिसत. गालखयास जाताना वाटेत एक जण कुणी भेटला. तो ह्णहणाला, येताना चहाला या. राङ्ग-दूतच काखण मिळाल, देहलीअया पी. टी. आय.अया मुकुडामुळे आलेङ्कया आमअया वार्तेच. हे पहिङ्कया पानावर आहे. "राङ्ग-दूत' हा रार्जैंथानचा सवालत लोकह्निय पेपर आहे. येथे "नवअयोति'त ह्नसिजी मिळाली. आणखी काही मासिके सााहिके याअयाकरिता मुलाखती झाङ्कया.
जयपूर जि"कले:-
अबावति नगरी तथा जयपूर जि"कले. येथे पी. व टी. खाएयात टेलिफोन आह्यफिसात जगी सभा. आमचा अयानी कायलक्रुम आयोजित केला. एयानी यर्शैंवी केला. एक दीड तास कायलक्रुम झाला. येथे सवल अमराठी भाषिक होते. असा हा एकूण ह्नोग्रुह्यम, सवल सहलीत आजहि भाषणापूर्वीच हार घातले. सएकार केला व आज लागोपाठ ह्नथमच. अथालत सवल भाषण हि"दीत. सवाॄनी सहकायल दिल. वाहवा केली. वाह! बहमत खूब.. इ. ह्नूोखारे झाली. 50 जणाहख़न अधिक परलीक - मोठी माणसे इतक्ष्या स्रूयेने यापूर्वी नङ्महती. शाळात विणार्थी - विणार्थीनी खूप असत. सवालनी मिळून देणगी दिली. भाषणात काही लोक उधहात बसले. भाषणोखार अनेक मोठह्ला अधिकाङ्खयाबरोबर चहा - र्बिैंकीटे - उपाहार झाला.
- ये रेडिओ जयपूर ह्र।
येथील आकाशवाणीवर श्री. लेले याचेमुळे मुलाखत झाली. येथे
श्री. बक्षी यानी फार रस (इटरेट) घेतला. तसच मी सुचविले%या अनेक सूचना अमलात आण%या - टेप रेकािडिन्गबाबतीत. टेप झा%यावर पूणल ऐकवल. एयाना फार वाटल व एयानी अनेकाशी परिचय क,न दिला. टेशन डायर्रेैटराशीहि श्री. बक्षी यानी ओळख क,न दिली. हे दोनदा भेटले. फार चागले आहेत. अनेकाना फार वाटल - आवडल. आमच कायल आवडल व साहसी वाटल. आश्र्नही या कायलकीमाने भारावून गेलो. श्री. बक्षींनी मुलाखत फारच सुदर बनविली.
अयावेळी जयपूर वसवल तेङ्महा तस अह्नतीम नगर या पखवीअया पाठीवर इतरख कुठेही नङ्महत. लाबज्ज्द र्रैंते - चागले. सवल घरे तेङ्महा गुलाबी दगडाची होती. सवल सारखी ह्णहणून घर (र्वौंतू) ओळखणे कठिण जायच. नावाअया पाटह्लामुळे (दुकानाअया पाटह्ला इ.) ओळखता येत. येथील र्रैंते अजूनहि वहातुकीस लहान पडत नाहीत. याचा अथल कुणी ह्णहणेल तितकी वहातूक वाढली नसेल. तस नाही. मुळातच फार ज्ज्द आहेत. बडी चा्रपट - सवालत मोठह्ला चा्रकात गेङ्कयावर परकीय ह्नवाशाना पह्यरिसअया (एया) चा्रकात गेङ्कयासारख वाटत. अथालत पह्यरिस खूप मागाहख़न उभारल (फ्रुेंच उार पारी वा पह्यरि) तशी रचनाबज नगरे - बगलूर, नवी दि,ी - नवीन भुवनेरि, चदीगड इएयादि. जयपूर वाळवटात वसवलय तरी पाएयाची टचाइल नाही. येथून जवळच (30 कि.मी) रणथबोर अभयारएय आहे. येथे वाघ पाणी पिताना पहायला मिळतात.
रार्जैंथान ह्णहणजे राजपुताना अथालत बाप्तपा रावळ, महाराणा ह्नताप, राणा कुभ, राणा सग, पखवीराज चा्रहान इएयादिंचा ह्नात. खूप भाग वालुकामय आहे. पण आता भाक्रुा येथील गोवि"दसागर तलावाअया पाएयाने समज होत चाललाय. जस सि"धला स,रच धरण वरदान ठरलय.
"ये ह्नताप का वतन बना ह्र, आजादी के नारोपे, कूद पडी थी यहास् हजारो पणिनीयास् अगारोपे.' - कवि ह्नदीप. युगपुज्ज्ष छखपती शिवरायाचे पूवलज येथे रहात अस ह्णहणतात.
मला पुधहा 1979मAये जयपूरला यायची सधी मिळाली. तेङ्महा येथे "राजमदिर' नावाचे फारच सुदर चिखपटगह झालेले होते. ते आतून जज्ज्र पहावे. आह्णही तेथे एयासाठीच चिखपट पाहिला. जयपूर दाखवणारी बस आहे. टह्यक्ष्सीजश्र्न आहेत.
खर तर इऊर्ह्नैंथाहख़न (दि,ी) कैमीरला जायच होत. पण कैमीरचा खरा फळपुङ्घपाचा - केशरी मळे उमलएयाचा मोसम 16 सप्तटें ते 15 आह्यक्ष्टोबर. हिम (बफल) पहायच असेल तर मे. अमरनाथचा "सिझन' ह्नएयेक श्रावणी सोमवार व नारळी पोणिलमा. आह्णही नोङ्महेंबरात दि,ीस. या काळात बनिहाल बोगदाहि बद पडतो. हाहि 1964ला बाधला. तएपूर्वी पठाणकोटहख़न विमानाने जावे लागे. बढोटहख़न खूप लाबून जात. हा 11 हजार फुटावर आहे. ह्णहणून दि,ीअया उखारेस गेलो नाही. जयपूरला आलो. 1979मAये जयपूरला सफरचद साखर व मीठ लावून (कापून) मिळाली. फारच अएयुएकङ्ग - मणि काचन योग - इतरख कुठेच अशी देत नाहीत. एयाच वेळी आह्णही उदयपूर पाहिल. येथील शीशमहाल खूपच र्सुिैंथतींत आहे. ह्नेक्षणीय तर खराच, पण आत जाता येत नाही ह्णहणून टिकून आहे.(ह्नवेश बद). पण पहाता येतो. येथेच चादीची ब्रगी आहे. चेतकची ह्नतिकती आहे. हे सरोवराच शहर. राणा ह्नतापने ही नवी राजधानी केली. एयाने मएयुपूर्वी चितोडखेरीज सवल ह्नदेश पुधहा जि"कला. मग खूप वेळा अबुलदा पवलत - अबू पहाड पाहिला. येथील दिलवाडा मदिराचे सगमरवरी कोरिव काम पहाच. मी 1966मधे श्री दखाजयतीला गिरनार, अबूस गेलो. एयावेळी अबू अरवली पवलताचे सर्वो शिखर (सिािऊहख़न उच) 5670 गुज्ज् - शिखर येथे गेलो. 3 म्रल चढाव लागल. तर 83ला जवळ जवळ वरपयॄत मोटार गेली. ओरिया गावाअया हजीत आहे. वर थोडह्ला पायङ्खया आहेत. दखाक्षेख.
चलते चलते आगरा पधारे :-
येथे डाह्य. कुटे याना भेटलो. शोधताना पहिलाच र्ैंथानिक माणूस ह्णहणाला - दवाखाना की घर? (हि"दीत) राजा की मडी या भागात कुणीहि पखाा सागत.
डाि. कुटे, आगरा श्र्नहटल तरी पख पोचत. येथे आश्र्नही आधी पख टाकल होते. ते वाट पहात होते. पण आश्र्नही कळविले%या 1 दिवस उशिरा आलो श्र्नहणून एयाना वाटले हे दोघे काल येथे आले पण इतरख कुठे राहिले. एयानीहख़नच ओळख दिली. येथेहि अनेक बनावट मराठी लोक येतात. फसवे; मदत मागायला. तसा आमचे देखतच आला. आमची महाराॐ- समाजात झोपायची सोय एयानी केली. काही पाघ,णे दिली. एयाअयाच खचालन खानावळीत भोजन मिळाल.
येथून मथुरा 37 म्रल तर तेथून वदावन 7 म्रल. श्रीकङ्घण जधमभूमी सुदर आहे. ही 5107 वषाॄहख़न पूर्वीची आहे. जेथे अजून मूळ ज्ज्पात आहे. विङ्घणुचा आठवा अवतार. श्रीकङ्घण ह्णहणतो - राजनिती व युज यात नेहमीचे नीतीनियम चालत नाहीत. विजय मिळविएयासाठी केलेली ह्नएयेक गोङ्ग यो्रय होय. यदा यदा हि धमर्लैंय.. गीता अजुलनास सागितली. का्ररव व अनेक दानवाचा नाश केला, करवला. श्रीकङ्घण नि चाणक्ष्य नीती हीच भारताला व्रभवाचे दिवस दाखवेल. वदावन श्री कङ्घणाच बालपण - राधाकङ्घण - गोपी कङ्घण - रासक्रुीडा. ही दोधही तीथलक्षेखे ह्णहणून पडे इएयादींचा खास 1964ला होता. मथुरेस णारकाधीश मदिर आहे. गालिचे र्ैंर्वैंत मिळतात. दूध, रबडी चागली व र्ैंर्वैंत मिळत असे. वदावनला 5000 देवळे आहेत. याठिकाणी पुधहा अनेकदा जाणे झाले.
येथे पेढे थोडे र्ैंर्वैंत होते. सुदर होते. 250 ग्रुह्यम दोघात घेतले तर पोट भरल. येथील एका महाराङ्ग-ीयनास आमअया उपक्रुमात साहस वाटल नाही. ह्णहणून ह्नभाकर एयास ह्णहणाला "चला आमअयाबरोबर' (ह्णहणजे कळेल साहस आहे का नाही ते!)
आज दुचाक्ष्यानी डाह्य. कुटे याचे सुपुख चि. अरवि"द राव (राजाभाऊ) एन. सी. सी. बुडवून आग्रुा दाखवायला आले. एयाअयासारखा दाखवणारा दुमिलळ! ते अगदी अचूक वेळ सागत - तितक्ष्या वेळात एया र्ैंथानी! एयासाठी घाइल करत नसत की वेळ घालवत नसत.
अग्रु आग्रुा आगरा - ताजमहाल
अग्रु शहर ह्णहणजे आगरा की ताजची आठवण येते. अग्रु नगरातील ऐतिहासिक र्वौंतू! हि"र्दुैंथानअया मूळ नागरिकानी बाधङ्कया पण आपले इतिहास शखूनी लिहिले. ह्णहणून एयानी र्ैंवत:अया नावावर सवल र्वौंतु खपवङ्कया आहेत अस ह्णहणतात. एयालाच कुणी तेजोमहालहि ह्णहणतात.
ताजमहाल - 1964 पासून खूपदा पाहिला. यमुना नदीमुळे व मथुरा तेल शुजीकरण कारखाधयामुळे यास धोका आहे अस काहीना वाटत. हा रएनजडित होता. रएन जडविलेङ्कया खोबणी दिसतात. ही रएने इग्रुजानी नेली.
ह,ी ताजमहाल या र्वौंतुला जगातील एक आञ्च्यल ह्णहणून मानतात. हा जशाचा तसा धयायचा इग्रुजाचा बेत होता. जगातील एक अएयत ह्नेक्षणिय र्वौंतू आहे.
हा र्ैंथापएय विशारद, र्वौंतुशौंज्ञ, चिखकार, कवि याना व एयाअयावर अया दतकथा रचङ्कया आहेत एयामुळे ह्नेमीजनाना अधिक आवडतो. यास रार्जैंथानअया मकराणा खाणीचा सगमरवर वापरलाय. परदेशातून आणलेला नाही. जयपूरास एक अशी ग,ी आहे जेथे फं - मूतिल कला दिसते. आह्णही पाहिली. सगमरवरी अधिक जस दि,ीस सायकल बाझारअया ग,ीत फं सायकलीच. येथे ताजमहाल मिळतात - ह्नतिकती - ते शखजिङ्खयापासून बनवतात. खङ्खया सगमरवराचा ताज 1964 ला 100 ह्वपयास मिळत होता.
येथे मी खूप ह्नकाशचिखे - छायाचिखे काढली. ताजमहालासमोरची बाग फार आवडली. 1947 पयॄत बाजूअया चारही मनोङ्खयावर जायला मिळे. ह्नवेश शुङ्कक नङ्महते. ताज हा कालच बाधङ्कयासारखा वाटतो. तो कोणी व कधी बाधला याबजल इतिहास तअज्ञात मतभेद आहेत.
आग्रुा फोटल - आग्रुा येथील लाल कि,ा. बाहेह्वन आकषलक नसून देहलीअया किङ्कङ्कयापेक्षा उएकङ्ग, फारच सुदर! सायकाळी दयाळबाग व सिकदरा पाहिले. यावेळी डाह्य. कुटे याचे बधू सुधाकर बरोबर आले.
दुपारी श्री. कुटे याअया घरी भोजन - रबडी. "स्रनिक'मAये ह्नसिजी मिळाली. राखी निमलल उपाहारागहास भेट दिली. दाक्षिणाएय पजतीचे आहे.
फखोहपुर-सिकरी 27 म्रल. हि"दमधील सवाॄत मोठा दरवाजा आहे, बुलद दरवाजा. बुलद ह्णहणजे मोठा.
71 राजेंऊनगर, इदगाह येथे आमचे एक तास भाषण झाले. श्री. पेंडुरकर यानी ते अरेंज केल होत. सायकलींची दुर्ज्ज्ैंती व आह्यइललि"ग. राखीहि डाह्य. कुटे याअयाकडे भोजन, खूप चचाल व गप्तपा.
आगरा येथे आणखी एक दिवस मु,ाम सा्र. कुटे याअया आग्रुर्हौंतव वाढवला. श्री. टिपणीस याचेकडे राखीचे भोजन आमखण. दुपारी डाह्यक्ष्टराकडेच जेवण. येथील महिला समाजात भाषण झाल. ह्नथमच हा योग. तसच यानतरहि 1चितच आला. अग्रु ह्णहणजे एयाकाळी भारतात हे नगर अग्रुेसर होत ह्णहणून याच नाव अग्रु पडल. तर हि"दीत आगरा ह्णहणतात. असे हे शहर. आमचा येथे महिला समाजात कायलक्रुम झाला ह्णहणून येथील महिला भारतात अग्रुेसर होएया अस ह्णहणावस वाटत. मी सुमारे 25 मिनिटे बोललो. ह्नभाकर 5,7 मिनिटे. अथालत येथून आथिलक मदत झालीच.
पुनञ्च् ङ्मही.आय.पी.:-
डाह्य. कुटे यानी आग्रुा येथून श्री. करकरे, अह्यडङ्महोकेट ्रवाङ्कहेर लङ्घकर याना पी. पी. ट-ककाह्यल लावला. "उणा... असे दोन दुचाकीवीर येत आहेत इएयादी... याची सोय करणे...' अस ह्नथमच घडल. यापूर्वी आध्रु ह्नदेशात श्री. कोतवाल याअयामुळे श्री. नारायर्णैंवामींनी - डी.आय.जी. आह्यफ पोलीस, विशाखापड्ढण ते आ.ह्न. सोडेपयलधत ङ्मिह. आय. पी. केल. तर आता र्ैंवत:हख़न मराठी भाषिक डाह्य. कुटे यानी ङ्मिह. आय. पी. केल - ्रवाङ्कहेरसाठी. सा्र. कुटे यानी एयाअया घरीच बोलवल ह्णहणून आह्णही सवल मु,ाम महाराङ्ग- समाजातून एयाअया घरी हलवला. डाह्य. कुटे यानी ह्नकाशचिखे - छायाचिखे लावएयाचा सग्रुह भेट दिला. या सहलींतला हा पहिला भेट मिळालेला कोरा सग्रुह.
आगरा हा यू. पी. चा शेवटचा हाह्यङ्कट. येथे मला पुधहा पुधहा येता आल. घरातील सवाॄसह येएयाचा पुधहा योग आला. एयाच साली मथुरा, फखोपूर सिक्रुीहि परत पाहिली. दि,ी, आग्रुा येथे ह्नेक्षणिय र्ैंथानाजवळ फोटो फिङ्कमसश्र्न विकत मिळतात. अगदी 127 आकाराअयाहि. काहीजागी यो्रय कि"मतीत मिळतात. कह्यमेरे भाडह्लानेहि आहेत. दि,ीहख़न पजाबचा काही भाग कह्वन जयपूर, आग्रुा, र्लैमणपूर, लखनऊ इएयादीनतर आता परत आग्रुा येथे यू.पी.त आलो. यू.पी.त फुलाची वेणी, खूप फुले माळणे या गोङ्गी सल्लय ैंीया करत नाहीत. खूप फुलाअया वापराचा अथल येथे वेगळाच होतो. 1964ला ताजमहालअया आत बाजार नङ्महता. आणि बाहेरही जवळ जवळ नाहीच.
कलकखाा, दि,ी क्रु. 2चा राङ्ग-ीय महामागल येथून जातो तर मुबइल आग्रुा हा राङ्ग-ीय महामागल क्रु. 3 येथे सपतो. आग्रुा-मुबइल ह्णहटल तर सुह्व होतो. हे दोन नह्यशनल हायवे सोडून आगरा येथील बाकीचे र्रैंते फार अह्वद वाटले (1964 मAये). सवल ृङ्गीने उखाम महामागल ह्णहणजे मुबइल-पुणे-बगळूर-मऊास हा रा. म. क्रु. 4. बारमाही वाहतुकीचा, पावसा—यातहि कधी बद पडत नाही. हा मुबइल - र्ैंथानकपूर (ठाणे), पनवेल, शीळ फाटा, खोपोलीवह्वन येतो. आगरा येथे रार्जैंथानअया लाल दगडाचा खूप वापर आहे. हा दगड रार्जैंथानमAये ह्नएयेकाकडे असतो. हा ह्नएयेक शेतकङ्खयाकडे आहे. या दगडाचा एयाना अभिमान आहे. आगरा किङ्कङ्कयातील आरशात ताजचे चिख दिसते. तर जयपूरला शीशमहालामAये आगकाडीची काडी पेटवून पहा, सवलख ते ह्नतिबि"ब पाहख़न जादूच वाटते. जयपूर, उदयपूरअया शीशमहालाचा वापर, "मुगल ए आझम' चिखपटाअया चिखीकरणात केलेला आहे. उखार ह्नदेशात डाबरी र्रैंएयाना डाबराखाली विटा वापरतात. गगा इएयादी नणामुळे दरवर्षी खूप गाळ ह्णहणून दगड नाहीत. गयेचा दगड 400 म्रल दूरपयॄत नेतात. घरे विटाची आहेत. आगरा, बिहारात मधूनमधून भूकप होतात. ह्णहणून खूप उच इमारती बाधत नाहीत. आता आपण उखार ह्नदेशचा निरोप घेऊया. अअछा. भेटू पुधहा!
क्षेखफळाने सवालत मोठा ह्नदेश, मAय ह्नदेश:-
चारला गजर झाला पण पुधहा झोपलो व थोडा उशीर झाला. श्री. कुटे याअयाकडे रोज सवलच लवकर उठतात. (काल राखीहि फार उशीर झोपायला झाला नङ्महता) पण काय जादू झाली अनश्र्न सवलच माअयानतर उठले. याला ह्णहणतो मी, उशीर ङ्महायचा योग! चहा झाला.